გასული საუკუნის დასაწყისში ოსმელეთში მცხოვრები სომხების არარსებულ გენოციდთან დაკავშირებულ უსაფუძვლო პრეტენზიებს მთლიანად აქარწყლებს ოფიციალური ინფორმაციები და ბარათები ინგლისელი გენერლებისა, რომლებიც აღნიშნულ პერიოდში იქ მსახურობდნენ და მიმდინარე პროცესების უშუალო მოწმენი იყვნენ.

ამერიკული დელეგაციის ხელმძღვანელი გენერალი ჯეიმს ჰარბორდი, რომელიც 1919 წლის 25 სექტემბერს ამერიკიდან მივლენილ იქნა ერზრუმში, რათა უშუალოდ გაერკვია, იქნა თუ არა განხორციელებული გენოციდი სომხების მიმართ, ადგილზე ჩასული სრულიად საპირისპირო ფაქტის მოწმე გახდა. აღმოჩნდა, რომ პირიქით, სომხებმა თურქეთში თურქული მოსახლეობის წინააღმდეგ მოაწყვეს ვანდალური აქტი, რომელიც იენიქდარეს, ქარსკაპის, ეზირმიქლი ოსმან-აღასა და მურსალ ფაშას დასახლებებში განახორციელეს: „როგორ ჩაიდინეს ასეთი მიუტევებელი დანაშაული, მათ ვინც, ვითომ ქრისტეს ეთაყვანებიან?!“

ინგლისელი გენერალი იმდენად შეძრა სომხურმა ვანდალიზმმა, რომ ზიზღით აღივსო სომხების მიმართ და სომხეთში ჩასულმა ხელის ჩამორთმევის ღირსადაც კი არ ჩათვალა დაშნაკელი მკვლელები. გენერლის ცნობილი დიალოგი, რომელიც ერზრუმში შედგა, იმ დროს გაზეთებსა და წიგნებში დაიბეჭდა.

ჰარბორდს თურქბისათვის უკითხავს: „ერზრუმში ბევრი სომეხი ცხოვრობდა?“ - რაზეც ერზრუმის მერი ზაქირ გურბუზი შემდეგნაირად მოქცეულა: სტუმარი ფანჯარასთან მიუყვანია, გეზისა და ქავაქის სასაფლაოები უჩვენებია და უთქვამს, „როგორც ხედავთ ესენი მუსლიმანი თურქების საფლავებია. ქალაქის სხვა ადგილებში ათჯერ ამაზე დიდი თურქული სასაფლაოებია. ახლა კი, თუ არ შეწუხდებით, აქეთ გამოიხედეთ: ხედავთ იმ პატარა სასაფლაოს, რომელიც საგულდაგულოდაა შემოღობილი? სომხური სასაფლაო გახლავთ. ახლა თავად ბრძანეთ, სომეხთა საფლავები უფრო ბევრია, თუ თურქთა? სომხები თავიანთ მიცვალებულებს ხომ არ ჭამდნენ! ასე, რომ ერზრუმში ცოცხლებიცა და მკვდრებიც თურქები არიან!“

https://www.hurriyet.com.tr/gundem/yalan-panayirindaki-tezg-h-38708573, 18.03.2005

ამონარიდი 1919 წლის 9 ივლისს ბრიტანეთის საგარეო დაზვერვის დირექტორის გენერალ ედვარდ ლინდლიმის მიერ ბრიტანეთის საგარეო საქმეთა სამინისტროში გაგზავნილი ინფორმაციიდან: "სომხებმა ბოლშევიკებთან ერთად ბაქოში 8000, ელიზავეტპოლის პროვინციაში კი 18000 აზერბაიჯანელი გამოასალმეს სიცოცხლეს".

 http://anl.az/down/meqale/xalqqazeti/2010/mart/112071.htm.

 ამონარიდი ინგლისელი გენერლების უორდროპისა (1918-წელი 29 აპრილი, №452) და მარლინგსის (30 აპრილი, №-76) ინფორმაციებიდან: ”კარგად შეიარაღებულმა სომხურმა დაჯგუფებებმა აზერბაიჯანელების ერთი მეოთხედი მოკლეს. ბოლშევიკებმა და სომხებმა დაამარცხეს მუსლიმები ... 1918 წლის მარტში ბაქოში 12000 აზერბაიჯანელი ამოჟლიტეს”.

https://genocide.preslib.az/az_a1-1.html

ბრიტანელი ბრიგადის გენერალის უილიამ არტურ გორტონის მიერ 1918 წლის 8 დეკემბერს ლონდონში გაგზავნილი მოხსენებიდან: ”სომხებმა 180 სოფელი დაარბიეს და გაანადგურეს, ბევრი აზერბაიჯანელი გამოასალმეს სიცოცხლეს. მაიორმა ჰიბონმა თურქებისაგან თავდასაცავად მიღებული იარაღის მთელი არსენალი ანდრანიკის სომხურ შეიარაღებულ ძალებს გადასცა.“

 http://www.mdi.gov.az/az/xeberler-30/31-mart-tarixi-yaddasimizdan-silinmeyen-soyqirimi-887

ამრიგად, ოსმალეთის იმპერიაში მცხოვრები სომხების მიმართ გენოციდის შესახებ ყალბი ბრალდებები მთლიანად უარყოფილ იქნა ბრიტანელი გენერლების უტყუარი ინფორმაციის მეშვეობით.

1919-წელს აშშ-ს ელჩი სტამბოლში ჰენრი მორგენტაუ გენერალ ჰარბორტს სწერდა: „ოსმალეთიდან გადასახლებული 750 000 სომეხი ჩასახლებულ იქნა ამიერკავკასიაში“.

https://zengezur.com/index.php/9-xbrlr/147-ermni-soyqrm-iddias-v-gerck-tarix

1918 წელს ბაქოში ბრიტანული ჯარების მეთაურის, კავკასიის ისლამური არმიისადნი წინააღმდეგობის ხელმძღვანელის  გენერალ ლიონელ დენსტერვილის დღიურიდან: ”მიუხედავად იმისა, რომ ორივე მხარეს ფრონტის ხაზზე სომხების მიერ კონტროლირებადი პოზიციები ჩრდილო Staffordord-იდან გადმოსროლილი ჩემი ჯარისკაცების მეშვეობით გაძლიერდა, ეს სომხები მაინც უკიდურესად უვარგისი და, არაფრისმაქნისი ხალხია. მათ შორის არ არსებობს დისციპლინა და ორგანიზებულობა. ყოველგვარი ზალისხმევის მიუხედავად ბაქო მაინც დაცულია. ეს სხვა არაფერია, თუ არა ხანგრძლივი სასწაული. სომხები ყველა პოზიციას ტოვებენ და გარბიან. ყოველივე ამის შედაგად ჩემი ჯარისკაცები დახმარების გარეშე რჩებიან და იოლ ნადავლად იქცევიან. ცოტა ხნის წინ სომხებს ვუბრძანე, დაიკავონ პოზიციები, რომელთა გაძლიერებაც ეგზომ საჭიროა. რადგანაც დარტყმას სწორედ იმ პოზიციებზე მოველოდით. თუმცა ისინი მტრის შემოტევებს იმიზეზებენ და ბრძანების შესრულებას თავს არიდებენ. გუშინ სომხურ სამხედრო ძალებს ებრძანათ ფრონტის ხაზზე განლაგდნენ. ბრძანება არ შეასრულეს. ამის მაგივრად შეიკრიბნენ და ბჭობა გამართეს. კენჭი უყარეს და 30 პროცენტი მომხრე, 70 პროცენტი კი წინააღმდეგი აღმოჩნდა, ასე და ამგვარად, თავი აარიდეს ფრონტის ხაზზე წასვლას! გენერალური მეთაურის გენერალ ვასილი დოკუჩაევის შტაბის უფროსი პოლკოვნიკი ზირაიპ ავტესოვი უმწეო, სნეული და სრულიად გამოუსადეგარი ადამიანია. გენერალს ვუთხარი, პანღური ამოჰკრას და გააგდოს, მის მაგივრად კი სტოუკუ დანიშნოს.

5 სექტემბერი, 1918 წელი“.

ინგლისურიდან თარგმნა პროფესორმა ვილაიეთ გულიევმა

(https://www.facebook.com/vilayat.guliyev/posts/10223004150148179)