აზერბაიჯანის  სახელმწიფო მთარგმნელობითმა ცენტრმა მოამზადა დოკუმენტური ვიდეო-ჩარხი სახელწოდებით "ზანგაზური - აზერბაიჯანის ისტორიული მიწა" ძირძველი აზერბაიჯანული მიწის ზანგაზურის ისტორიის შესახებ, რომელიც მეოცე საუკუნის დასაწყისიდან მოყოლებული უცხოური ძალების სამხედრო-პოლიტიკური მხარდაჭერით ნაწილ-ნაწილ გადაეცა სომხეთს.

    ვიდეო-რგოლი, რომელიც საერთაშორისო ინტერნეტ სივრცეში გავრცელდება აზერბაიჯანულ, ინგლისურ და რუსულ ენებზე, გადაეგზავნა აზერბაიჯანში აკრედიტებულ უცხოურ საელჩოებსა და წარმომადგენლობებს, ასევე მსოფლიოს წამყვან მედია საშუალებებს.

„ისტორია ისტორიაა. სომხებმა, რომლებიც 1978 წელს ყარაბაღში დასახლებიდან 150 წლისთავს აღნიშნენ, კარგად იციან, რომ ისინი ამ მიწებზე როგოროც სტუმრები, ისე ჩამოვიდნენ. არა თუ მთიანი ყარაბაღი, არამედ დღევანდელი სომხეთიც კი აზერბაიჯანის ისტორიული მიწებზე ჩამოყალიბდა. ირავნის სახანო და ზანგაზურის მხარე ჩვენი ისტორიული ტერიტორიაა. რუკას თუ დავაკვირდებით, დავინახავთ, რომ ზანგაზურის აზერბაიჯანისგან გამოყოფისა და სომხეთისთვის გადაცემის შედეგად დიდი თურქული სამყარო გეოგრაფიული თვალსაზრისით ორად გაიყო. ანუ ზანგაზურის სომხეთთან მიერთებას უაღრესად უარყოფითი მნიშვნელობა ჰქონდა. ჩვენ ახლა არ ვამტკიცებთ, რომ ეს მიწები აზერბაიჯანს უნდა შეუერთდეს. თუმცა, ყველა აზერბაიჯანელმა, ყველა მოქალაქემ, ყოველმა ბავშვმა უნდა იცოდეს თავისი ისტორია. უნდა იცოდეს, რომ ეს რეგიონები აზერბაიჯანის ისტორიული მიწებია“.

ილჰამ ალიევი

აზერბაიჯანის რესპუბლიკის პრეზიდენტი

ზანგაზური, აზერბაიჯანის ერთ-ერთი უძველესი მხარე, გაშლილია 7824 კვადრატულ კილომეტრზე და მოიცავს დღევანდელი სომხეთის რესპუბლიკის გორუსის, სისიანის, გაფანის, მეჰრის და აზერბაიჯანის რესპუბლიკის ლაჩინის, გუბადლის დაზანგილანის რაიონებს.

სიტყვა „ზანგაზური“ წმინდა თურქული წარმოშობის ტოპონიმია. „ზანგი“ უძველესი თურქული ტომის სახელია და დღეს ამ ტერიტორიაზე მდებარე მრავალი გეოგრაფიული სახელის, მათშორის - ზანგიჩაი, ზანგითეფე, ზანგერიკი, ზანგიშამლი, ზანგანა, ზანგილანი, ზანგარანი, ზანგიშალი, ზანგიბასარი, ზანგილერი, ზანგანი, ზანჯანი და სხვა სოფლის, მდინარის, თუ მთის პირველწყარია.

ამ თურქული ტომის სახელი ხშირად გვხვდება მაჰმუდ ქაშგარის, ფაზლულა რაშიდადინის, აბასგულუ აღა ბაქიხანოვის და სხვა მსოფლიოში ცნობილი ისტორიკოსების ნაშრომებში. სიტყვა „ზანგაზურის“ მეორე ნაწილი „ზურ“ - ძველ თურქულ ენებში, შესაბამება ისეთ სიტყვებს, როგორიცაა მთა, ხევი, კლდე, ამ შემთხვევაში ახასიათებს ზანგებით დასახლებული მთიანი ტერიტორიის რელიეფს.

ისტორიულ წყაროებში, მემუარებსა და ძველ მოგზაურთა გამოკვლევებში ზანგაზური წარმოდგენილია როგორც თურქების სამკვიდრო.

უძველესი თურქული ეპოსის „ქითაბი-დედე გორგუდის“ ზოგიერთი მოქმედება ზანგაზურში ხდება. ამ წიგნში მოხსენიებული მრავალი ადგილი, ხალხი და ტომის სახელი დღესაც არსებობს ამ ტერიტორიაზე - გორუსი, ანგალეიუზი, დონდარლი, ულაშლი, გუნდანლი, აკარაკი, ბოინაკერი, მდინარე ბასატი, კაპიჯიგის მთა, იჩაგიზისა და დაშაგიზის გამოქვაბულები, აღგაია, გარაგოლი, გარადაღი, აღდუზი, გარაიერი, აღდარა, აღგაია, აღბულაღი, გარაგაია, გარასუ, გარაჩაი, გარადჰა, გარაჰუნის ხეობა, ხოჯიკი, აღასარი და სხვა.

http://zengezur.com/KITABLAR/Zengezur-kitab-1.pdf, səh: 3-5

“Kitabi-Dədə Qorqud”, Bakı, Yazıçı – 1988.

 ეს ფაქტები, რომლებიც ასახულია მრავალ ისტორიულ კვლევასა და საარქივო დოკუმენტში, აბათილებს სომეხი ვაიისტორიკოსების ვიკიპედიასა და ინტერნეტში გავრცელებულ უსაფუძვლო პრეტენზიებს, რომლებმაც ვერ შეძლეს ტოპონიმ „ზანგაზურის“ სომხიზაცია და აცხადებენ, რომ “Etimologiya nazvaniya “Zanqezur” neyasna”  („ზანგაზური“ ეტიმოლოგია. ბუნდოვანია“).

   https://ru.wikipedia.org/wiki/Zanqezur

ზანგაზურის ისტორიის მოკლე ქრონიკა

         უძველეს ისტორიულ წყაროებთან ერთად, მრავალი მსოფლიო მეცნიერის მიერ ჩატარებული გამოკვლევები ცხადყოფს, რომ ზანგაზური  ძვ.წელთაღრიცხვით IV-IX საუკუნეებში – ალბანეთის სახელმწიფოს, მოგვიანებით კი სასანიდების იმპერიასა და არაბთა ხალიფატში,  IX-XI სს. არაბთა ხალიფატის წინააღმდეგ ბრძოლაში გამარჯვებულ უძველესი აზერბაიჯანული სახელმწიფოების –  საჯიდების, სალარების და რავვადების, XII-XIII სს-ში - ათაბეების, XIII-XIV საუკუნეებში - ჰულაკულების, XIV საუკუნეებში - ჯალაირების, შემდეგ გარაგოიუნლუ და აღგოიუნლუს სახელმწიფოების,  XVI საუკუნის დასაწყისში კი - ძლიერი სეფიანური სახელმწიფოს, XVIII-XIX საუკუნის პირველი ნახევრიდან სახანოების ხანაში ძველი ყარაბაღის სახანოს შემადგენლობაში შედიოდა.

         ზანგაზურის ისტორიისადმი მიძღვნილი სხვა კვლევები ადასტურებს, რომ 1905–1907 და 1918–1920 წლებში სომხური შეიარაღებული დაჯგუფებები ვანდალურად თავს დასხნენ ამ მხარეს და ზანგაზურის 115 მუსლიმური სოფელი გაძარცვეს, გადაწვეს და გაანადგურეს, ხოლო 4472 ქალი და ბავშვი სასტიკი წამებით მოკლეს.

         მიუხედავად იმისა, რომ 1920 წლის 10 აგვისტოს რუსეთის კომუნისტური (ბოლშევიკური) პარტიის კავკასიის ბიუროს გადაწყვეტილებით ზანგაზური აზერბაიჯანსა და სომხეთს შორის „სადავო ტერიტორიად“ გამოცხადდა, გადაწყვეტილების მიღებაში ერთი აზერბაიჯანელიც კი არ მონაწილეობდა... ამრიგად, აზერბაიჯანის კომუნისტური (ბოლშევიკური) პარტიის ცენტრალური კომიტეტის 1920 წლის 30 ნოემბერს გამართული კრების გადაწყვეტილებით  ზანგაზური საბჭოთა სომხეთს შემადგენლობაში დაგავიდა. (პაუზა- მუსიკა)

         ამ გადაწყვეტილების შედეგად აზერბაიჯანის ნახჭევანის რეგიონი მოსწყდა ქვეყნის დანარჩენ ტერიტორიას, რითაც აზერბაიჯანის სახმელეთო ურთიერთობა თურქეთთან, ისევე როგორც  მთელ თურქულ სამყაროსთან გაწყდა.

https://azertag.az/xeber/Zengezurun_Ermenistana_verilmesi_moteber_menbeler_ne_deyir-1755703

         აზერბაიჯანის კომუნისტური (ბოლშევიკური) პარტიის ცენტრალური კომიტეტის პოლიტიკური და საორგანიზაციო ბიუროების 1921 წლის 12 იანვრის გადაწყვეტილებით – „ზანგაზურის მუსლიმანური ნაწილის ადმინისტრაციული ორგანიზება“ – ზანგაზურის ოლქი ორად, დასავლეთ და აღმოსავლეთ ნაწილებად გაიყო. ზანგაზურის ტერიტორია 7824 კვ.კმ. შეადგენდა. აღნიშნილი გადაწყვეტილებით მისი 4505 კვ.კმ ფართობი (გაფანი, გორუსი, გარაკილსა, მეჰრი და ა.შ.) ჩამოაჭრეს აზერბაიჯანს და სომხეთს მიუერთეს. 1933 წელს ოფიციალური მოსკოვის გადაწყვეტილებით - ზანგაზურის რეგიონებად დაყოფის გამო რუკიდან ამოიღეს სახელწოდება ზანგაზური.

 http://zengezur.com/index.php/9-xbrlr/260-z-nzh-zurun-bir-hiss-sinin-erm-nistana-verilm-sind-n-100-il-t-r

ტრიუმფალური აზერბაიჯანის არმიის ყარაბაღის მეორე ომში ისტორიულმა გამარჯვებამ საბოლოოდ აღადგინა სამართლიანობა. აზერბაიჯანის რესპუბლიკის პრეზიდენტის, უმაღლესი მთავარსარდლის ილჰამ ალიევის 2021 წლის 7 ივლისის ბრძანებულებით გადაწყდა აღმოსავლეთ ზანგაზურის ეკონომიკური რეგიონის შექმნა.

ამ ისტორიულმა ბრძანებულებამ, რომელიც ოქროს ასოებით ჩაიწერება აზერბაიჯანის ისტორიაში, ძველი ზანგაზურის სახელი დაუბრუნა რუკებს, როგორც ძირძველი გეოგრაფიული და ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეული.

https://azertag.az/xeber/Iqtisadi_rayonlarin_yeni_bolgusu_Qarabagin_ve_Serqi_Zengezurun_inkisafini_suretlendirecek___Serh-1825697

2020 წლის 10 ნოემბერი - როგორც სამართლიანობის აღდგენისკენ მიმართული კიდევ ერთი ნაბიჯი - ისტორიაში შევიდა ზანგაზურის დერეფნის გახსნით, რომელიც აერთიანებს მთელ თურქულ სამყაროს და საფუძველს უყრის ახალ რეალობას აზერბაიჯანსა და მთელ რეგიონში.

https://azertag.az/xeber/Azerbaycan_ve_Turkiye_prezidentleri_metbuata_birge_beyanatlarla_chixis_edibler_YENILANIB_VIDEO-1909614