Devlet Tercüme Merkezi bugün Ermenistan başkenti olarak bilinen eski İrevan tarihi 1827’den başlayarak bu bölgeye tehciri yapılmış Ermenilerin Çar Rusyası askeri güçleri desteyi ile yerli halkı Azerbaycan Türklerini ana vatanlarından nasıl kovduklarından bahseden “Eski Azerbaycan Şehri Nasıl Ermenistan Başkentine Dönüştü” adlı video belgeseli hazırlandı.

Sanal alemde, sosyal ağlarda birçok yabancı dillerde yayımlanacak olan video yabancı ülkelerin büyükelçiliklerine, ünlü basın kurumlarına gönderildi.

Bugün Ermenistan başkenti olarak bilinen eski İrevan (şimdiki Erevan) şehri Ermenilerin Ararat dedikleri Ağrı Dağı havzasından geçen Zengi Nehri kıyısında, güzel ve geniş bir yerleşkede bulunmaktadır. Adı Erivan olarak tahrif edilmiş bu şehir tüm tarihi belgelerde Revan, İrevan olarak geçmekte. İlkin dönem İrevan tarihi araştırmaları geneli İrevan kelimesinin Türkçede erkek, yiğit anlamına gelen İr (er) ve ülke,  yurt,  köy anlamı taşıyan avan sözcüklerinden türediği, Yiğitler Yurdu anlamına geldiğini, 16-19. yüzyıllarda bu şehirde Azerbaycan adları taşıyan onlarca kale, kapı, meydan, mahalle, pazar, cami, han, hamam ve çeşmelerin bulunduğunu söylemektedir.   

https://az.wikipedia.org/wiki/İrəvan

Ünlü Türk gezgini Evliya Çelebi’nin verdiği bilgiye göre Safeviler Devleti kurucusu Şah İsmail 1509 yılında şehri dış saldırılardan korumak amacıyla sadrazamı Revankulu Hana verdiği gösterişle inşa edilmiş bu kale-şehir Revankulu hanın şerefine “Revan”(halkın diliyle İrevan) adlandırıldığı belirtilmekte.

http://www.tarixinstitutu.az/Web/uploads/books/books/2019/09/IrevanWEHERIES.pdf, s.11-12

1827’de Çar Rusya’sı iş öncesi İrevan şehri ve illerinde 43 yönetici-han, serdar, beylerbeyi ve bunun gibi üst düzey mevki, makam sahiplerinin kayıtları bulunan belgelerden, Ermeni adına, soyadına rastlanmayan 1590, 1728 yıllara ait demografik istatistiklerden şehir nüfusunun %90’ının Azerbaycan Türkü olduğu anlaşılmakta.  Aynı döneme ait diğer arşiv belgeleri şehirde ve illerinde 4 han, 41 bey, 50 müftü ve ulema ailesi, 8 Alban Hıristiyan meliki, papazının yaşadığını göstermektedir.

Ömrünün birkaç yılını Azerbaycan ve İran’da yaşayan Fransız gezgini Jean-Baptiste Chardin (1643-1711) eserinde İrevan Kalesinin 1627 senesini şöyle anlatmakta:

 İrevan Kalesi küçük bir şehirden daha büyük. Kale yuvarlak biçimdedir, bu yuvarlak dört bin adımlık bir alana sahiptir ve tahminen sekiz yüz  haneden oluşmaktadır. Orada temiz kanlı has Türkler – Safeviler yaşamakta. Safeviler’de dini ve ulusal bayramlar çoktu. Dini ritüeller, tarihi olsun, mevsimlerin değişimini belirten günler hepsi de onlar için çok kutsaldır.  Buna rağmen üç dini bayrama daha özen gösterilmekte, bunlar kutsal bir gelenek olarak korunmakta. Safeviler Ramazan ve Kurban bayramlarını kutlarken geleneklere özen gösterir, din yolunda şehit olan Ali taraftarlarını hüzünle anarlar. Nevruz Bayramı halkın bayramı olmasına rağmen çok muhteşem bir şekilde kutlanmakta ve üç gün sürer. Sarayda olduğu gibi halk arasında da bu bayram güneş koç burcuna girdiği andan başlayarak sekiz gün devam etmekte. Buna Nevruz Sultaniye denilmekte, yani Muhteşem Yeni Yıl veya İmparatorluğun Yeni Yılı.

Shardin İ. Seyahetname eseri orjinal nüshası – (Paris, Daniel Horthemels, 1686) Paris Ulusal Kütüphanesinde korunmakta(orijinalden çeviren V.Aslanov).

İrevan tarihi konusunda uzman araştırmacı Pavloviç Zelinski’nin 1881’de “Kafkasya ve yerli halkı aksettiren belgeler”(SMOMPK) toplusunun ilk sayısında bu konu kapsamında makaleler yayımlandı. “İrevan şeheri”, “Dereçiçek”, “Tatar ata sözleri”, kıssalar, bulmacalar ve bayan isimleri ve “İrandan İrevan’nın Nahçivan kazasına tehcir edilen Ermeniler hakkında etnografik bilgiler” adlı bu makaleler İrevan ve onun çevre bölgeleri hakkında bilgiler vermekte. Örnek verirsek, İrevan şehrine bağlı kayıtlı bulunan 7 mahalle adının Azerbaycanca olduğunu vurgulayan araştırmacı şöyle yazmakta: “Şehrin Tepebaşı, Şeher mahallesi, Hanlıbağ, Demirbulag ve Derekent mahallesinde Azerbaycanlılarla birlikte o dönem İrevana tehcir edilen Malakanlar da yaşamaktaydı. Türkmençay antlaşmasından sonra İrandan ve Türkiyeden İrevana tehcir edilen Ermenilerin yerleştiği Çolmakçı mahallesi “Nortskiy kvartal” olarak isimlendirilmişti.

1827 yılında Rus ordusu generali İvan Fyodoroviç Paskeviç (1782–1856) komutasında İrevan’a tehciri yapılmış Ermenileri kullanarak işgal edilmiş şehir camileri, ayrıca Osmanlı Paşası Recep Bey tarafından 1725’de inşa edilmiş cami kubbesinin hilali çıkarılarak yerine haç, minaresine kilise çanı takıldı. Aynı yıl Rus Çarı 1. Nikolay Paskeviç’i yaptıklarına karşılık İrevan Dükü unvanıyla ödüllendirdi, Azerbaycan’ın Nahcivan ve İrevan hanlıklarını kapsayan toprakları “Ermeni Eyaleti” olarak ilan etti.

Şehrin işgali sonrası yerli halkın büyük bir kısmı Rus askerlerinin ve Ermenilerin işkence ve katliamlarından kurtulmak için kendi öz vatanlarını bırakarak İran’a ve Türkiye’ye göç etmek zorunda kaldı.

https://www.iravan.info/shererin_tarixi.html

Tüm olanlara rağmen Çar Rusya’sı tarafından 1829, 1880, 1917’li yıllarda İrevan şehrinin nüfus sayımı belgelerinde Ermenilerin Azerbaycan Türklerinden açık şekilde az olduğunu görülmektedir.

http://irevanaz.com/rus/index.php?newsid=6251

28 Mayıs 1918’de bağımsızlığını ilan eden Azerbaycan yönetimi – Azerbaycan Halk Cumhuriyeti İrevan şehrini yenice kurulmuş Ermenistan Cumhuriyetine başkent olarak verilmesi konusunda karar çıkardı. Fakat Azerbaycan Türklerinin bu fedakârlığı Ermenilerin bitmek bilmeyen toprak hırsını yatıştıramadı. İrevan Ermenistan’ın başkenti olarak ilan edildikten sonra, iki yıl içinde Azerbaycan’ın Nahçivan, Zengezur, Karabağ gibi bölgeleri uğrunda süren kanlı savaşlar sonrası 50 binden fazla sivil Azerbaycan Türkü acımasızca katledilerek 300’den fazla şehir, köy ve kasaba yerle bir edildi, Ermenileştirildi.

Ve böylece 29 Mayıs 1918 yılında kurulduğu zaman toprak yüzölçümü 9.bin km² olan Sovyet Ermenistan’ı sinsi, acımasız işgalci politikasıyla bu rakamı 29.bin km²ye çıkardı. 

https://az.wikipedia.org/wiki/Ermənistan