1918-ci ilin mart ayın­da Ba­kı­da və Azər­bay­ca­nın di­gər yer­lə­rin­də baş ver­miş qan­lı ha­di­sə­lə­rin iş­ti­rak­çı­sı və şa­hi­di ol­muş şəxs­lə­rin xa­ti­rə və qeyd­lə­ri­nin ha­mı­sı, təəs­süf ki, gü­nü­mü­zə qə­dər gə­lib çat­ma­yıb. On­lar­dan bə­zi­lə­ri NKVD tə­rə­fin­dən məhv edi­lib, bə­zi­lə­ri isə hə­lə də üzə çı­xa­rıl­ma­yıb. AMEA Mə­həm­məd Fü­zu­li adı­na Əl­yaz­ma­lar İns­ti­tu­tun­da da bu ba­rə­də ma­te­rial­lar o qə­dər də çox de­yil.

Mir­zə­ba­la Mə­həm­məd­za­də 1920-ci ilin 31 mar­tın­da qan­lı fa­ciənin ikin­ci il­dö­nü­mü mü­na­si­bə­ti ilə “İs­tiq­lal” qə­ze­tin­də çap et­dir­di­yi “Mart gün­lə­ri” mə­qa­lə­sin­də ya­zır­dı: “1918-ci sə­nə­nin qan­lı mart gün­lə­ri Azər­bay­can türk­lə­rin­də oyan­mış is­tiq­lal və hür­riy­yə­ti-mil­liy­yə fik­ri­ni məhv et­mək üçün bol­şe­vik­lər Azər­bay­can mə­bəd­ga­hı­nı bom­bard­man və xəl­qi­ni qı­lınc­dan ke­çir­mə­yə məc­bu­riy­yət hiss et­miş­di və bu yol­da müavi­nət üçün qan­lı daş­nak ban­da­la­rı­na mü­ra­ciət edib, Azər­bay­can ta­ri­xin­də unu­dul­ma­ya­caq qan­lı bir xa­ti­rat bu­rax­mış­dı”.

Qan­lı fa­ciənin şa­hid­lə­ri qır­ğın­da bol­şe­vik­lər­lə er­mə­ni daş­nak­la­rı­nın bir­gə fəaliy­yət gös­tər­dik­lə­ri­ni, azər­bay­can­lı­lar­dan iba­rət ay­rı-ay­rı si­lah­lı dəs­tə­lə­rin düş­mə­nə qar­şı qəh­rə­man­ca­sı­na mü­ba­ri­zə apar­dı­ğı­nı söy­lə­yir­lər. 1918-ci ilin mart ha­di­sə­lə­ri, bir tə­rəf­dən, Azər­bay­can ta­ri­xi­nə bö­yük bir fa­ciə ki­mi düş­müş­sə, di­gər tə­rəf­dən, hər bi­ri­mi­zin if­ti­xar his­si ilə yad et­mə­li ol­du­ğu­muz qəh­rə­man­lıq sə­fi­hə­lə­ri­ni təş­kil edir.

***

Gör­kəm­li ya­zı­çı, şair, ədə­biy­yat­şü­nas Əliab­bas Müz­ni­bin (1882-1938) Əl­yaz­ma­lar İns­ti­tu­tun­da sax­la­nı­lan ar­xi­vin­də­ki cib dəf­tər­çə­sin­də 1918-ci il mart qır­ğı­nı­na dair qeyd­lə­ri diq­qə­ti cəlb edir. “Ba­kı­da mil­lət mü­ha­ri­bə­si. Mü­səl­man ilə er­mə­ni və rus da­va­sı” baş­lı­ğı al­tın­da ge­dən ya­zı­da ha­di­sə­lər baş­lan­dı­ğı saat­dan təs­vir edi­lir: “18 cə­ma­di­yil-axər 1336-və 18 mart (ye­ni təq­vim­lə 31 mart) 1918-ci il yek­şən­bə gü­nü gü­nor­ta­dan son­ra saat beş­də Ba­kı­nın yu­xa­rı mə­həl­lə­si ilə şi­mal cə­hə­tin­də mü­səl­man­lar­la za­hi­rən bol­şe­vik­lər ara­sın­da mü­ha­ri­bə baş­lan­mış­dır. Fə­qət, bu mü­ha­ri­bə­də yal­nız rus­lar iş­ti­rak et­mə­yib, er­mə­ni­lər də­xi şid­dət­li su­rət­də mü­səl­man­la­rın əley­hi­nə fit­va aç­mış­lar. İlk atış­ma­da əhə­miy­yət­li tə­lə­fat ol­ma­mış­dır. O gü­nün ge­cə­si mü­səl­man­la­rı­mız hü­cum edə­rək, bö­yük qa­zar­ma­nı atəş saç­maq­da olan top­lar ilə [bir­lik­də] zəbt et­miş­lər və düş­mən əs­gər­lə­ri­ni Ba­kı­nın şi­mal-şərq cə­hə­ti­nə sı­xış­dır­mış­lar”.

Əliab­bas Müz­nib yal­nız tü­fəng­lər­lə si­lah­lan­mış azər­bay­can­lı­la­rın və on­la­ra yar­dım edən I Dün­ya Mü­ha­ri­bə­sin­də əsir düş­müş türk əs­gər­lə­ri­nin ni­zam­sız dəs­tə­lə­ri­nin şü­caətin­dən fəxr­lə da­nı­şır, qəh­rə­man­lıq nü­mu­nə­lə­ri gös­tər­miş bir sı­ra  şəxs­lə­rin ad­la­rı­nı çə­kir: “Düş­mən­lər Kər­pic­ba­sa­na çə­kil­miş­di­lər. Qa­yət qır­ğın bir hal kəsb edən bu­gün­kü da­va­da şə­hər atı­cı­la­rın­dan Tey­mur bəy, Nə­cəf­qu­lu Rza­qu­lu oğ­lu, nov­xa­nı­lı Mə­həm­məd­hü­seyn, mə­həm­mə­di­li Şi­ru­yə öz dəs­tə­lə­ri­lə iş­ti­rak edir­di. Əsir türk za­bit­lə­ri də on­la­rın yar­dı­mın­da bu­lu­nur­du. Ax­sa­müs­tü mü­səl­man­la­ra məş­ğə­tə­li­lər­lə (maş­ta­ğa­lı­lar­la) kür­də­xa­nı­lı­lar kö­mə­yə gəl­miş­di­lər. Kür­də­xa­nı­lı­la­rın ba­şın­da məş­hur qa­çaq Adil du­ru­yor­du. Mü­səl­man­lar rus və er­mə­ni­lə­ri sı­xış­dır­dıq­dan son­ra  Ta­ğı­ye­vin bö­yük mək­tə­bi­ni əl­lə­ri­nə ke­çir­miş və ora­ya sən­gər yap­mış­lar­dı. Mü­səl­man­lar da­va gör­mə­miş və ni­zam­sız ol­duq­la­rı hal­da, düş­mən­lə­rin yay­lım atəş­lə­ri­nə, pu­lem­yot gül­lə­lə­ri­nə və top atəş­lə­ri­nə si­nə gər­miş­lər”.

Ə.Müz­ni­bin qeyd­lə­ri hə­min gün­lər­də bə­zi Ba­kıət­ra­fı kənd­lər­də baş ver­miş  ha­di­sə­lə­rin ək­si ba­xı­mın­dan da ma­raq­lı­dır: “Ge­cə ya­rı­sı rus və er­mə­ni­lər mə­həm­mə­di­li­lə­rin sa­kin ol­duq­la­rı mə­həl­lə­lə­rə  şəb­xun (ge­cə bas­qı­nı) edib, yat­mış ailə­lə­rə çox tə­lə­fat ver­miş­lər. Bu mə­həl­lə­lər­də bö­yük qəh­rə­man­lar düş­mən­lə­rə si­nə gə­rib, on­la­ra bö­yük zər­bə ye­ti­rən Şi­ru­yə ol­muş­dur. Şi­ru­yə  sübh gü­nəş do­ğa­na qə­dər on­lar­la mü­ba­ri­zə­də bu­lun­muş­dur. Ayın 19-u Ba­kı­nın şi­mal cə­hə­ti tam bir mü­ha­ri­bə şək­li­ni al­mış bir hal kəsb edib­dir. Bu mü­ha­ri­bə­də mü­səl­man­la­rın yal­nız müx­tə­lif tü­fəng və ta­pan­ça ilə mü­səl­ləh ol­duq­la­rı hal­da, rus və er­mə­ni­lə­rin ni­za­mi əs­gər­lə­ri, top, güc­lü pu­lem­yot, əl bom­ba­sı və vin­tov­ka ilə si­lah­lan­mış­lar­dı”.

Ədib gös­tə­rir ki, bu ha­di­sə­lər­də men­şe­vik­lər də bol­şe­vik və er­mə­ni­lər­lə bir­lə­şib mü­səl­man­la­ra qar­şı vu­ru­şur­du­lar. Mar­tın 19-da bü­tün gü­nü dö­yüş­lər da­vam et­miş, mar­tın 20-də sübh ça­ğı rus­la­rın top və pu­lem­yot atəş­lə­ri şə­hə­ri hər tə­rəf­dən çul­ğa­mış­dı. Bom­bard­man­dan bir çox mü­səl­man ev­lə­ri da­ğıl­mış, şə­hə­rə bö­yük zə­rər dəy­miş, hə­min gün çox say­da dinc əha­li qı­rıl­mış­dı.

Müəl­lif gös­tə­rir ki, dö­yüş­lər mar­tın 21-i çər­şən­bə gü­nü sə­hər­dən saat ona qə­dər da­vam edib, saat 11-də er­mə­ni­lər tək­rar el­çi gön­də­rə­rək ba­rı­şıq is­tə­yib və üç şərt irə­li sü­rüb­lər:

1. Bü­tün Ba­kı əha­li­si ra­bo­çi, sol­dat və mat­ros de­pu­tat­la­rı­nın təh­ti-təb­ə­tin­dən ol­sun­lar.

2. Gə­rək mü­səl­man və gə­rək er­mə­ni di­ka­ya (vəh­şi) di­vi­zi­ya­la­rı on­la­rın ida­rə­sin­də ol­ma­lı, ya­xud bü­tün-bü­tü­nə or­ta­dan qal­dı­rıl­ma­lı­dır.

3. Mü­səl­man­la­rın əlin­də olan Ba­kı-Tif­lis və Ba­kı-Pet­rovsk yol­la­rı ap­re­lin 1-nə qə­dər açıl­ma­lı­dır.

Bu şərt­lə­ri hər iki tə­rəf qə­bul et­dik­dən son­ra sülh bər­pa edi­lib.

Qeyd­lər­də ha­di­sə­lər za­ma­nı şə­hə­rə bö­yük xə­sa­rət ye­ti­ril­di­yi, “Cə­miy­yə­ti-xey­riy­yə” bi­na­sı­nın, “Aşıq söz” və “Kas­pi” mət­bəəsi­nin, ba­za­rın bö­yük his­sə­si­nin düş­mən­lər tə­rə­fin­dən yan­dı­rıl­dı­ğı gös­tə­ri­lir.

Müəl­lif gös­tə­rir ki, bir ne­çə gün son­ra, mart ayı­nın 25-də yek­şən­bə ge­cə­si saat 12-də qəf­lə­tən da­ğıs­tan­lı­lar Ba­kı ma­ha­lı­na hü­cum edib bol­şe­vik­lər­lə da­va­ya baş­la­yıb­lar. La­kin bu hü­cum heç bir si­ya­si xa­rak­ter da­şı­mır­dı. Adi bir qa­çaq dəs­tə­si­nin həm­lə­si idi və tez­lik­lə dəf edil­di. 

Gör­kəm­li ya­zı­çı və dra­ma­tur­qu­muz Cə­fər Cab­bar­lı­nın Əl­yaz­ma­lar İns­ti­tu­tun­da sax­la­nan ar­xi­vin­də­ki qov­luq­lar­dan bi­rin­də Ba­kı sa­kin­lə­ri Mə­şə­di Hi­lal Ka­zı­mov və Da­daş Rza­za­də­nin 1918-ci il mart ha­di­sə­lə­ri­nə dair xa­ti­rə­lə­ri­nə rast gə­li­rik. Bu xa­ti­rə­lər bi­la­va­si­tə hə­min za­man düş­mən­lə­rə qar­şı dö­yüş­lər­də iş­ti­rak edən şəxs­lər (son­ra­dan öy­rən­di­yi­mi­zə gö­rə, on­lar qo­çu olub­lar) tə­rə­fin­dən ya­zıl­dı­ğı­na (və ya de­yil­di­yi­nə) gö­rə, ta­ri­xi sə­nəd ki­mi əhə­miy­yət da­şı­yır­lar. Bu qeyd­lər­də qüv­və­lə­rin qey­ri-bə­ra­bər ol­du­ğu mü­ba­ri­zə­də düş­mə­nə qar­şı qəh­rə­man­ca­sı­na dö­yü­şən bir sı­ra azər­bay­can­lı­la­rın ad­la­rı gös­tə­ri­lib.

Keş­lə­li Mə­şə­di Hi­lal Ka­zı­mov qeyd edir ki, ha­di­sə­dən xə­bər tu­tan ki­mi o, Mü­sa­vat fir­qə­si ida­rə­si­nə ge­dib: “Ora­da­kı ar­ka­daş­la­rı­mız­la et­di­yi­miz mü­za­ki­rə nə­ti­cə­sin­də Ni­ko­la­yevs­ki (Par­la­man) cad­də­si­ni sax­la­maq  qət edil­di və mü­da­fiəyə baş­la­dıq. Ət­raf­dan üzə­ri­mi­zə olu­nan hü­cum­la­ra qar­şı dur­duq. O gün saat 5-dən ya­rın sübh saat 4-ə qə­dər şid­dət­li mü­qa­vi­mət­də bu­lun­duq”.

Mə­şə­di Hi­lal İçə­ri­şə­hər uğ­run­da ge­dən şid­dət­li dö­yüş­lər ba­rə­də ya­zır: “...Bi­zə er­mə­ni­lə­rin Qo­şa qa­la qa­pı­sın­dan içə­ri­yə gir­dik­lə­ri­ni xə­bər gə­tir­di­lər. Biz on­la­rı bir hü­cum ilə dı­şa­rı­ya qov­duq. İki qa­pı or­ta­sın­da ufaq-tə­fək ka­şı­dan ya­pıl­mış bir sən­gə­ri-si­pər gö­zü­mü­zə iliş­di. Hər­bi tə­lim və üsu­lun­dan xə­bər­siz ol­du­ğu­muz­dan na­şi, bəd­bəx­ta­nə ora­yı tut­duq və mü­da­fiəyə gir­dik.

Fə­qət, bu mü­da­fiəmiz düş­mə­nin qor­xu­lu hər­biy­yə­si, şid­dət­li hü­cu­mu və 20-30-a qə­dər mün­tə­zəm su­rət­də tər­bi­yə edil­miş ma­ki­na­lı tü­fəng­lə­ri­nin ar­dı-ara­sı üzül­mə­yən atəş­lə­ri qar­şı­sın­da heç də­rə­cə­sin­də gö­rü­nür­dü. Çün­ki, 16-17 nə­fə­rin vin­tov­ka ilə si­lah­lan­ma­sı, tə­bii, tü­fəng­lər­lə olan düş­mən əsa­ki­ri-mün­tə­zə­mə­si mü­qa­bi­lin­də heç bir şey yap­ma­ya­caq­dı. Bu­nun­la bə­ra­bər, bir ad­dım düş­mə­ni irə­li­yə bu­rax­ma­dıq və bu şid­dət­li mü­qa­vi­mət əs­na­sın­da bö­yük rə­şa­dət gös­tə­rən qəh­rə­man yol­da­şı­mız Meh­di­nin ba­şın­dan bir ma­ki­na­lı tü­fəng mər­mi­si isa­bət edə­rək şə­hid ol­du”.

Mə­şə­di Hi­lal Ka­zı­mov Qo­şa qa­la qa­pı­sı önün­də­ki şid­dət­li atış­ma və bu dö­yüş­də özü­nün iş­ti­ra­kı ba­rə­də son­ra ya­zır: “Si­pər qar­şı­sın­da­kı Qo­şa qa­pı­nın şərq cə­hə­tin­də­ki qa­pı­dan “Ara, Ava­nes!” ba­ğır­tı­sı­nı eşit­dim. Si­la­hı­mı dol­du­rub on­la­ra at­maq is­tə­di­yim hal­da, ba­şım üzə­rin­dən bir mər­mi ke­çib di­va­ra dəy­di və bü­tün so­vur­du­ğu qü­ba­rı (to­zu) göz­lə­ri­mə dol­dur­du. Fə­qət, cə­na­bi-həq­qin tov­fi­qi ilə kən­di­mi şa­şır­ma­yıb, hə­mən si­la­hı­mı düş­mə­nə doğ­ru­lat­dım. Si­la­hım­da­kı 5 qur­şun­la düş­mə­nin be­şi­ni ye­rə sər­dim. Ba­ğır­tı­ma qo­çu Əlab­bas Ba­ba­ye­vin bə­ra­də­ri Kər­bə­la­yi Əb­dül­hə­mid gəl­di və mən­dən əh­val sor­du. Mən: “Yar­dım və fi­şəng la­zım­dır!” de­dim. O, isə dər­hal 2 şah­se­vən, 2 türk əsir­lə­rin­dən, 2 şa­ğan­lı, bir kaç nə­fər içə­ri­şə­hər­li­lər­dən top­la­yıb gə­tir­di... Ax­şa­ma qə­dər mü­da­fiədə bu­lun­duq. Düş­mə­ni sü­ku­ta məc­bur et­dik. On­la­rın mə­nə­viy­ya­tı­nı ta­ma­mi­lə qır­dıq. Ar­tıq atış­ma­ya cə­sa­rət edə­mə­di­lər”.

Da­daş Rza­za­də­nin xa­ti­rə­lə­rin­də 1918-ci ilin mart, ap­rel ay­la­rın­da, son­ra­kı vaxt­lar­da Ba­kı­da, Azər­bay­ca­nın di­gər böl­gə­lə­rin­də baş ver­miş ha­di­sə­lər ba­rə­də ma­raq­lı mə­lu­mat­lar var. O, xa­tır­la­yır ki, mart ayı­nın 18-də ax­şam saat beş ra­də­lə­rin­də Verx­ni Pri­yut kü­çə­sin­də, Mi­xay­lov xəs­tə­xa­na­sı­nın ya­nın­da du­rar­kən atış­ma sə­si eşi­dib, ona “bol­şe­vik­lər ilə mü­səl­man­la­rın da­va­sı baş­la­mış­dır”. – de­yib­lər. Sə­hə­ri­si gün atış­ma za­ma­nı bi­lib­lər ki, düş­mən­lər er­mə­ni­lər­dir. Xa­ti­rə müəl­li­fi gös­tə­rir ki, er­mə­ni­lər şə­hər­də vəh­şi­lik­lər tö­rə­dir, dö­yüş­lər­də hiy­lə­gər­lik­lə­rin­dən də qal­mır­dı­lar. “Bir ne­çə də­fə nü­ma­yən­də gön­də­rib sülh tək­lif et­mək, ağ bay­raq çı­xar­maq­la bi­zi al­dat­maq is­tə­di­lər­sə, fə­qət, mü­vəf­fəq ol­ma­dı­lar. Bu min­val­la Əli­xan ilə üç gün-üç ge­cə atış­dıq. Üçün­cü gün mar­tın 21-də ax­şa­müs­tü ba­rı­şıq sö­zü ol­du­ğu­na gö­rə, hər bir tə­rəf­də atəş sü­ku­ta dal­dı­ğı ki­mi, bi­zim mə­həl­lə­də də sü­kut­pə­zir ol­du”.

Da­daş Rza­za­də ya­zır ki, Ba­kı ha­di­sə­lə­rin­dən son­ra bir ne­çə gün Nov­xa­nı kən­din­də xəs­tə ya­tır, bu­ra­da eşi­dir ki, er­mə­ni­lər Qu­ba­da və di­gər yer­lər­də mü­səl­man­la­ra qar­şı vəh­şi­lik­lər tö­rə­dir­lər. O bu­nu eşit­dik­də özü ilə on beş nə­fər gö­tü­rür və Də­və­çi­yə ge­dir. Bu­ra­da on beş gün qa­lır. Bir ge­cə xə­bər ve­rir­lər ki, er­mə­ni­lər mü­səl­man­la­ra əziy­yət ve­rir­lər. Özü­nün de­di­yi ki­mi, doq­quz nə­fər er­mə­ni ca­ni­si­ni ta­pıb mü­səl­man­la­rı on­lar­dan xi­las edir.

D.Rza­za­də ya­zır ki, bir ne­çə gün­dən son­ra Də­və­çi tə­rə­fə eşe­lon­lar­la er­mə­ni­lər gəl­mə­yə baş­la­yır­lar, Də­və­çi­ni top­lar­dan atə­şə tu­tur­lar. Xən­di­qa­nı təh­lü­kə­dən qur­tar­dıq­dan son­ra o, Ba­kı­ya qa­yı­dır. Müəl­lif xa­tır­la­yır: “Bu vaxt­lar qəh­rə­man Os­man­lı türk­lə­ri­nin Şa­ma­xı­ya hü­cum et­mək xə­bə­ri­ni eşit­di­yi­mə gö­rə yed­di nə­fər Os­man­lı əsir­lə­rin­dən gö­tü­rüb Bağ­ça ad­la­nan ye­rə get­dim. Bağ­ça­dan bir nə­fər bə­ləd­çi tap­dım. Məz­kur bə­ləd­çi va­si­tə­si­lə bir mək­tub və əsir­lə­ri os­man­lı­la­ra yol­la­dım. Ora­dan mə­nə bir ne­çə mək­tub gə­lib çat­dı. Mək­tub­la­rı gö­tü­rüb Ba­kı­ya gəl­dim. Bu əh­va­lat­dan  4-5 gün keç­dik­dən son­ra bir ge­cə üç at­lı – kür­də­xa­nı­lı Adil, Möv­süm Sə­li­mov, bir də qey­ri­si ya­nı­ma gə­lib, Mə­rə­zə­yə get­mə­yi mə­nə tək­lif et­di­lər. O vaxt Ba­kı­dan Mə­rə­zə­yə olan yol er­mə­ni­lə­rin əlin­də ol­du­ğu­na gö­rə, bö­yük əziy­yət­lər­lə özü­mü­zü Mə­rə­zə­yə sal­dıq. O vaxt Mə­rə­zə türk­lə­rin əlin­də idi. Mə­rə­zə­də türk­lər­lə bə­ra­bər biz, Mə­həm­məd­hə­sən Ha­cı­za­də, – Ab­bas­qu­lu Ka­zım­za­də və qey­ri­lə­ri Qo­bu kö­yü­nə get­dik”.

Son­ra ya­zır ki, Ba­kı­nın mü­ha­si­rə­si­nə Os­man­lı or­du­su­nun sər­kər­də­lə­rin­dən bi­ri olan Mür­səl pa­şa­nın əm­ri ilə ət­raf kənd­lər­dən əs­gər top­la­maq­la məş­ğul olub.

Bu de­yi­lən­lə­rə onu da əla­və et­mək is­tər­dik ki, Əl­yaz­ma­lar İns­ti­tu­tu­nun əmək­daş­la­rı­nın sə­yi nə­ti­cə­sin­də Mə­şə­di Hi­lal Ka­zı­mo­vun və Da­daş Rza­za­də­nin şəx­siy­yə­ti müəy­yən edi­lib, on­la­rın nə­və­lə­ri ta­pı­lıb. Əmək­daş­la­rı­mı­zın təq­di­mat mək­tu­bu ilə Keş­lə­nin mər­kə­zi kü­çə­lə­rin­dən bi­ri­nə Mə­şə­di Hi­lal Ka­zı­mo­vun adı ve­ri­lib.

AMEA Mə­həm­məd Fü­zu­li adı­na Əl­yaz­ma­lar İns­ti­tu­tun­da sax­la­nı­lan ar­xiv ma­te­rial­la­rı bir da­ha sü­but edir ki, 1918-ci ilin mart ayın­da er­mə­ni­lər bol­şe­vik­lə­rin dəs­tə­yi ilə Ba­kı­nın türk-mü­səl­man əha­li­si­nə qar­şı əsl soy­qı­rı­mı hə­ya­ta ke­çi­rib­lər. La­kin bu ta­rix­də xal­qı­mı­zın cə­sur öv­lad­la­rı qüv­və­lə­rin qey­ri-bə­ra­bər ol­ma­sı­na bax­ma­ya­raq, qəh­rə­man­lıq nü­mu­nə­lə­ri gös­tə­rib, əha­li­ni tam qır­ğın­dan qur­ta­ra bi­lib­lər.

Xal­qı­mı­zın bu qəh­rə­man öv­lad­la­rı­nın hər bi­ri­nin adı­nın üzə çı­xa­rıl­ma­sı, on­la­ra la­yiq­li də­yər ve­ril­mə­si ta­rix­çi­lə­ri­mi­zin, əl­yaz­ma­çı mü­tə­xəs­sis­lə­ri­mi­zin mü­qəd­dəs bor­cu­dur.