Fotoğraf Yunanca ışık, yazmak ve çekmek sözlerinden oluşmuştur. “Anın resmini çekmek” anlamına gelmektedir. Bir durun ya, konuya bu kadar uzaktan girersek tabii ki anı yakalayamayız. Oysa biz Azerbaycan Fotoğrafçılar Birliği Başkanı Mirnaib Hasanoğlu’yla beraber anı yakalamak istiyoruz – Azerbaycan fotoğraf tarihinin 1860 yılından başlayıp 2014 yılına kadar süren bir anı. Siz yalnızca gözünüzü kırpmadan okuyunuz.

 Azerbaycan’da İlk Foto

Azerbaycan’da foto sanatının gelişmesinde petrol etkeni büyüktür. Petrol sanayisinin gelişmesi ülkemize insan akımının başlanmasına neden oldu. Azerbaycan fotoğrafçılık tarihini araştıran merhum yazar Sara Nezirova Azerbaycan’da ilk fotonun 1861 yılında çekildiğini yazıyor. Bu Rusya heyetinde gelmiş yüzbaşı teğmen A.F.Ulski’nin çektiği Bakü Koyu resmidir. Onun resimleri arasında Fatmayi Köyü, Kız Kalesi, Şirvanşahlar Sarayı Camii, Kale Surları fotoğrafları vardır. Bu fotolar Tiflis arşivinde korunmaktadır. Onların kopyalarını Sovyet döneminde Azerbaycan Sinema – Foto Belgeleri arşiv müdürlüğü yapmış Nina Fişeva getirmiştir.

Rus fotoğrafçı ve etnografı Dmirti İvanoviç Yermakov’un da Bakü’yle ilgili 50’den fazla foto bulunmaktadır. Fakat Azerbaycan’da fotoğrafçılık sanatının gelişmesini anlatırken ilk olarak 1884 yılında Ukrayna’dan Bakü’ye gelmiş Fransız kökenli Aleksandr Mişov’u anmazsak olmaz. O Azerbaycan’da fotoğrafçılığı sanat olarak tanıtmak için büyük çalışmalar yapmıştır. 1890 yılında Realnaya Şkola okul müdürüyle beraber Bakü Fotoğrafçılar Derneği kurmak için tüzük hazırlayarak Petersburg İçişleri Bakanlığına göndermiştir. Dört yıl bekledikten sonra dernek resmen faaliyete başlamıştır. İlk dönemlerde derneğe Realnaya Şkola müdürü başkanlık yapmıştır. Dernek iyeleri aylık 10 manat üyelik hakkı veriyorlarmış. Bu o dönem için az para değildi. Mişon kurum sekreterliğini yapmıştır.       

 Yine de Ermeni Parmağı

 Mişon 1900 yılında Güney Kafkasya’da adlı "Kavkaz i Srednyaya Aziya” (Kafkasya ve Orta Asya) foto albüm yapmıştır. Bu dergi 1908 yılına kadar yayımlanmış. Dergiye malzeme toplamak için Mişon Güney Kafkasya’yı ve Orta Asya’nın çeşitli bölgelerini dolaşmış.

1905 devrimi sonrası Bakü’de epey bir gerginlik yaşanmış, Mişon’un atölyesi iki kez soyulmuştu. Ermeni Rustamyan’la adli duruşmalardan bıkan Maşon sonunda 1908 yılında Azerbaycan’ı terk etmiş. Peki, Rustamyan’ı rahatsız eden neydi?

Doğal olarak ortada bir maddi çıkar vardı. Mirnaip Hasanoğlu “Elimizdeki belgelerde bir yılda Maşon’un fotoğrafçılıktan 1800, Rustamyan’ınsa 3000 kar ettiğine rastlamaktayız” diyor. Bence bunun gerçek nedeni başkaydı: Mişon fotoğrafçılık mesleğini tanıtarak yayıyordu. Bu yılda 3000 ruble kar eden maymun iştahlı Ermeninin kazancının azalmasına neden olabilirdi. Çünkü Mişon Bakü’ye geldikten sonra Ekishana adlanan foto atölyeler kurulmaya başladı.

Mişon hem de Azerbaycan’a sinemayı getirmiştir. Azerbaycan sinema tarihi zaten Mişon’la başlar. O getirdiği kamerayla burada 10 kadar kısa film çekmiştir. Bu filmler o dönem Azerbaycan’ı ve Bakü’sü hakkında fikir oluşturmak için eşsiz kaynaktır.

19.yüzyıl sonlarında Polonya’dan Azerbaycan’a yönelen akım beraberinde işadamlarından mimarlara kadar çok sayıda maddi durumu iyi ve öncül insan da getirdi. Onların arasında birkaç Ermeni fotoğrafçının da Bakü’ye geldiği bilinmektedir.

Mirnaip Hasanoğlu: “O zamanki kurallar gereğince fotoğrafçılar kendi çalışmalarını Paris’e gönderiyor, madalyalar alıyorlardı. Sonra da o madalyaları çektikleri fotonun arkasında belirtirlerdi. Bu bir kalite göstergesiydi”.

 Resulzade’nin Fotosunu Kim Çekti?

Mehmet Emin Resulzade hatıralarında Stalin’le hapishane günlerinde bir Azerbaycanlı fotoğrafçı resimlerini çekmiş. Ne yazık ki onun kimliği belli değil.

İlk Azerbaycanlı fotoğrafçıysa ünlü Hacınskiler soyu temsilcisi Azizbala Hacıyev hesap olunmaktadır. Devrime kadar o milyoncu İsa Bey Hacınski’nin Bayıl bölge işler müdürlüğünü yapmış. Devrim sonrası fotoğrafçı Zelinski’yle arkadaşlık yaptığı için atölye kurmuş, fotoğraf çekmekle uğraşmış. Azerbaycan fotoğrafçılarından Mircevat Ahundov da onunla aynı dönemlerde çalışmış.

Mircevat Ahundov Moskova’da eğitim almış, bir süre Ural’da yaşadıktan sonra Azerbaycan’a dönmüştür. Uzunca bir süre Nizami Müzesinde fotoğrafçı olarak çalışmış. Toplu tutuklama döneminde sürülmüştür.

Sürgünden döndükten sonra fotoğrafçılıkla uğraşması resmen yasaklanmıştır. M.Ahundov 94 yaşında vefat etmiştir.

1923 yılında Sinema, Foto Çalışanları Sendika Birliği kuruldu. Bundan sonra kolhozlaşma, sanayileşme dönemi başlamış. Fotoğrafçılık sanatı da doğal olarak bu yönde gelişti.

Mirnaip Hasanoğlu hayatını foto sanatına adamış meslektaşlarının hiçbirini unutmaz. Hepsinin adını birer birer çekerek hatırlar:

“1920 yılında şimdiki AzerTac Devlet Acentesi kurulduğunda ona bağlı Azsoyuzfoto da kurulmuş. Orada Yıldırım Caferov, bir de Fikri adlı fotoğrafçılar çalışmışlar. Savaştan önce film yapımcılığında çalışan fotoğrafçı Mirfazil Mirmövsümov savaşa giderek dönmemiştir.

Savaştan sonra Almanya’dan ganimet olarak getirilen yeni makineler fotoğrafçılığın gelişmesine neden oldu. O dönemde fotoğrafçı Kemal Babayev’in adı daha da ünlendi”.

Mirnaip Hasanoğlu Kemal Babayev’in Azerbaycan dilinde birkaç ders kitabı yazdığını, arşivde Azerbaycan’ın büyük sanatçılarının ender fotoları bulunmaktadır. 50 yıl kadar Devlet Güzel Sanatlar Müzesi fotoğrafçısı olmuş, büyük arşivi var. Fotoğrafçı Faik Recepli 60 yıl Azerbaycan sporunun arşivini yapmış, 86 yaşında vefat etmiştir.

Geçen yüzyılın 60 – 70’li yıllarında Yaşar Halilov, Rafik Tağıyev, Ahmet Karagözov gibi fotoğrafçılar Yaşar Halilov, Rafig Tağıyev, Ahmet Karagözov fotoğraf sanatçıları yaşamışlar. O yıllarda Hazar foto stüdyosu kuruldu. Doğal olarak o dönem fotoğrafçıları emek adamlarının resimlerini çekmek zorundalardı. Bu türden Cinahdar İbadov resimleri elimizde bulunmaktadır”.

SSCB çöktükten sonra fotoğrafçılık sanatı tanıtımında da bir boşluk oldu. Az sonra, yani 1993 yılında ünlü kameraman Rafig Kamberov resimleri bir araya getirebilmiş. Bunun sonucu olarak 1995 yılında Fransa’da Nant yarışmasında ilk defa Azerbaycan fotoğrafçılık sergisi düzenlendi. Burada 100’den fazla resim sergilendi.

Kızılgül ABDİNOVA