Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Kuzey Kafkasya'da Dağlı Cumhuriyeti kurulduktan sonra Dağlı halklarına sürekli mali, ekonomik, diplomatik ve askeri yardımlar yapmaya başladı. 1918 - 1919'lu yıllarda Azerbaycan Halk Cumhuriyeti hükümeti kendi zor durumuna rağmen, Dağlı Cumhuriyeti'ne 50 milyon manat yardım gösterdi. Bu da 1919 yılı için Azerbaycan Halk Cumhuriyeti devlet bütçesinin 1/8'ni oluşturmaktaydı.

Azerbaycan halkının Kuzey Kafkasya'nın yerli Dağlı nüfusu yüzyıllarca siyasal, ekonomik ve manevi ilişkileri 1917 - 1920'li yıllarda bağımsızlık uğruna mücadele döneminde daha da sağlamlaştı ve kapsamlı oldu. Azerbaycan'ın öncül aydınları, devlet adamları bu dönemde Kuzey Kafkasya halklarının ulusal özgürlük harekâtını takdirle izliyor ve başarabildiklerince onlara yardım ediyorlardı.

 Azerbaycan Halk Cumhuriyeti (AHC) ve Kuzey Dağlı Halkları Birliği Cumhuriyeti (Dağlı Cumhuriyeti) kurulduktan sonra Azerbaycan'ın Dağlı halklarına mali, ekonomik, diplomatik ve askeri yardımları sürekli ve sistemli özellikteydi. AHC ile Dağlı Cumhuriyeti arasında çeşitli ilişkilere AHC'nin dış politikasına, Kuzey Kafkasya'da Dağlıların özgürlük mücadelesine ait monografilerde, akademik yayınlarda bu veya diğer derecede değinilse de, karşılıklı ilişkilerin bütünlükle ve tam şekilde araştırıldığını söylemek imkânsız. Okurların dikkatine sunulan yazı Azerbaycan'la Dağlı Cumhuriyeti arasında karşılıklı ilişkilerin önemli yönlerini açıklamayı amaçlıyor.

1017 yılı Ekim Devrimi sonrası Kuzey Kafkasya'da Bolşevikleri destekleyen Sovyetler, Terek Kazakları yönetimi ve Dağlı halklarının ulusal kurulları iktidar uğruna mücadeleye başladılar. Ekim sonunda Petrograd devrimi Dağıstan'da da eleştirildi ve Terek dağlarıyla beraber Terek - Dağıstan hükümet kurulması önerisinde bulundu.

Bu kurumların temsilcileri 8 Kasımda Vladi Kafkas'ta beraber toplantı yaptılar. Toplantıda Kuzey Kafkasya Dağlıları Merkezi Komitesi Başkanı E.Çermoyev, Terek vilayeti İcra Komitesi Başkanı P.Kotsev, Terek Kazakları Atamanı M.Karaulov ve Vilayet Sovyeti yönetimi bölgede yönetimi sağlamak için değişik alanlar üzere amirlikler kurdular. 2 Aralık günü Kuzey Kafkasya Dağlı Birliği'nin kurulması hakkında karar verildi. Reşit Han Gaplanov başkanlığında geçici hükümet kuruldu. M.Karaulov hükümet başkanı yardımcısı, adliye ve maliye bakanı, General H.Talışhanov askeri komiser, Yabani Tümen Komutanı, General Polevtsev Terek - Dağıstan askeri bölüğünün komutanı oldular vs. Fakat Bolşevik propagandası ve Kafkasya cephesinden dönen Rus askerlerinin yerli nüfusa karşı şiddeti milli çatışmalara neden oldu. 13 Aralıkta Bolşevik etkisi altında olan Rus askerleri M.Karaulov'u katlettiler. Bu olay Rus - Kazak askerleri bölgede Dağlılara karşı katliam ve yağmalanmaların yaygınlaşmasına neden oldu. Groznı'da, Vladi Kafkas'ta Rus askerlerine güvenen Sovyetler 1918 yılının başlarında yönetimi ele aldılar. 17 Marttaysa Pyatigorsk'ta Terek Halk Komiserleri Sovyeti kuruldu. Kuzey Kafkasya'da Bolşevik rejiminin kurulmasına başlandı. Dağıstan'daysa Necmeddin Bey Gotski'nin ve Uzun Hacı'nın başkanlığında İslamcı güçler aktifleştiler. Petrovsk (Mahaçkale - G.E.) Bolşeviklerden temizlendi. Askeri Devrim Kurulu Başkanı U.Buynakski Heşterhan'a kaçtı ve Rus Bolşeviklerinden Dağıstan'da askeri yardım yapmasını rica etti. N.Gotsinski Dağıstan ve bütün Kuzey Kafkasya Müslümanlarının imamı olarak iktidarını ilan etti. Nisan başlarındaysa Bakü'de Müslüman nüfusa karşı Ermeni - Bolşevik soykırımını önlemek için askeri yürüyüşe başladı. Dağıstan süvari alaylarının da katıldığı bu yürüyüş sırasında Ermeni - Bolşevik kuvveler Haçmaz civarında yenildi. 10 Nisanda N.Gotsinsi'nin komutanı olduğu Dağıstan Gönüllüleri Bakü Sovyeti'nin kurduğu Bileceri - Hırdalan savunma hattına ulaştılar. Fakat bu zaman Heşterhan'dan denizyoluyla Bolşeviklerin Petrovsk'a askeri kuvvet ulaştırması haberini alıp acele Dağıstan'a dönmek zorunda kaldılar.

Terek - Dağıstan hükümeti bu zaman felç oldu ve çalışmasını durdurdu. Dağlı Ulusal Kuvvetlerinin liderleri Güney Kafkasya Meclisi ile beraber katılmak, bütün Kafkasya'nın temsil edildiği yönetim bünyesinin kurulması amacıyla Tiflis'e toplandılar.

Meclisin Müslüman koluna giren vekiller 1918 yılı mart ayında Dağlı temsilcilerinin Güney Kafkasya Meclisine katılmak ve Bolşevik tehlikesine karşı beraber mücadele yapmak hakkında çağrıyı desteklediler. Fakat Meclisin Ermeni ve Gürcü temsilcileri bu öneriye karşı çıktıkları için bu iş bir sonuç veremedi. Böyle olunca da, Müslüman kolu üyeleri Kuzey Kafkasya'dan gelmiş temsilcilerle iki taraflı ilişkiler kurmak için Feteli Han Hosyki, Nesip Bey Yusifbeyli, Aslan bey Sefıkürdski, Mehemmed Gazi Dibirov, Haydar Bammatov, Ebdülmecid Çermoyev'in girdiyi özel komisyon kurdular. Meclis'teki Azerbaycanlı devlet adamlarının çabası sonucu Dağlı temsilcileri Trabzon Barış görüşmelerine katılabildiler.

Müslüman kolunun ısrarıyla Trabzon'a barış konferansına gönderilen temsilci grubuna Dağlı temsilcisi İbrahim Bey Haydarov da alındı. Trabzon'da Azerbaycan ve Dağlı temsilcileri Kuzey Kafkasya'yla Güney Kafkasya'nın aynı bağımsız devlette birleşmesini önerdiler. Fakat Gürcü ve Ermeni temsilcileri, o sıradan da Alman komutanlığı temsilcisi, Kafkasya'da bağımsız devlet kurulacağı durumda bölgede Müslüman Türk etkisinin artmasından, Osmanlı devletinin konumunun sağlamlaşmasından sakınarak buna rıza vermediler.

Güney Kafkasya Meclisi'nin 13 Nisan 1918 tarihli toplantısında Kafkasya cephesindeki durum görüşüldü, Gürcü ve Ermeni temsilcilerinden oluşan Yüksek Savunma Kurumu kuruldu. Osmanlı Devletine savaş ilan edildi. Meclisin çalışması iki haftalık durduruldu. Meclisin Müslüman kolu o günün akşamı toplanarak Meclis'in bu kararlarını Müslüman nüfusun haklarının çiğnenmesi olarak değerlendirdiler. Kol üyesi H.Memmedbeyov'sa konuşmasında daha da ileri giderek Meclis'ten çıkmayı, Kuzey Kafkasya temsilcileriyle bir araya gelerek Müslüman nüfusun geleceği konusunda düşünmeyi önerdi. Fakat Meclis Üyelerinin çoğu Trabzon Barış Konferansı'ndaki temsilcilerimizin verdikleri bilgileri dinlemeyi ve keskin adımlardan sakınmayı belirttiler.

Trabzon'da başarısız olan Dağlı temsilcileriyse İstanbul'a giderek, Osmanlı hükümetiyle direk iletişime girdiler. Batum Barış Konferansı'nda Savunma Bakanı Enver Paşayla görüşüp ondan yardım istediler. 11 Mayıs 1918 tarihinde Dağlı temsilci gurubu Kuzey Kafkasya Dağlı Halkları Birliği Cumhuriyeti'nin  (Dağlı Cumhuriyeti'nin) kurulması hakkında İstiklal Beyannamesi kabul etti. Osmanlı Devletine ve onun müttefiklerine bu konuda resmi nota verildi.

Ebdülmecit Çermoyev'in ve Haydar Bammatov'un imzaladıkları bu belgeler Osmanlı devleti tarafından memnunlukla karşılandı. Alman temsilci gurubuysa bu kurumun tüm Kuzey Kafkasya'yı kapsamasına karşı çıktı. Kuban vilayetinde Kazaklarla ilişkileri daha önemli bulduğunu sergiledi. 24 Mayısta E.Çermoyev'in başkanlığıyla Dağlı Cumhuriyeti hükümeti Gence'ye taşındı. Dağlı Cumhuriyeti temsilci gurubu 8 Haziran 1918 yılında Batum'da Osmanlı Devletiyle dostluk ve işbirliği anlaşması imzaladı. Bu anlaşmaya göre Osmanlı Devleti Dağlı Cumhuriyeti'ne askeri yardım etmeyi ve onu dış tehlikelerden savunmayı üstlendi.

Daha sonra Dağlı hükümeti üyeleri P.Kotsev ve V.G.Cabadiyev Osmanlı Devletinin askeri yardım konusunun detaylarını belirlemek için Tiflis'e Yusuf İzzet Paşayla görüşmeler yaptılar. Dağlı hükumetinin ilk Dış İşleri Bakanı Haydar Bammatov'sa görevlendirilip Avrupa'ya gitti. 1918 yılının haziran ayında Kafkasya İslam ordusunun komutanı Nuru Paşa Dağlı Hükumeti Başkanı E.Çermoyev'in ricası üzerine Dağıstan'a Şeki - Ahtı karayoluyla askeri birlik gönderdi. İsmail Hakkı Beyin komutanlığında 74 subay ve 577 askerden oluşan Osmanlı askeri kuvveti Dağıstan'ın dağlık bölgesinde Bolşeviklere karşı mücadele yapan Nuh Bey Tarkovski'nin ve Albay Caferov'un komutanlığındaki gönüllü birliklere yardım etti. 21 Haziranda Günib köyünde karargâh kuran Çerkez kökenli İsmail Hakkı Bey tüm Kafkasya Müslümanlarına çağrı yaparak, onları birleşmeye ve Bolşeviklere karşı mücadeleye sesledi.

Dr.Gabil Aliyev