Azerbaycan sinemasında petrol konusu büyük araştırma gerektiren alandır. Sinematografın Azerbaycan'a geldiği ilk zamanlarından petrol konusu sinema için önemli taşımaya başladı. 19.Yüzyılın sonu 20 - 50'li yıllarda onlarca sinema ve belgeselin ortaya çıkmasına önayak oldu. Türün en büyük başarısıysa Roman Karmen'in Hazar Petrolcüleri Hakkında Destan (1953) ve Deniz Fatihleri (1959) belgeselleri oldu.

Roman Lazareviç Karmen (1906 - 1978) Odesa'da yazar Lazar Karmen'in ailesinde doğdu. Sovyetler Birliği Devlet Film Enstitüsü kameramanlık fakültesinden mezun (1932) oldu. O dönemden başlayarak Merkezi Belgeseller Stüdyosunda çalışan R.Karmen çok sayılı belgeseller çekti. O sinema sanatına göre üç defa (1942, 1947, 1952) SSCB Devlet Ödülüne, Lenin Ödülüne (1960), Sosyalist Emeği Kahramanı adını (1975) aldı.

Hazar Petrolcüleri Hakkında Destan (senaryocular N.Osipov, İ.Gasımov, R.Karmen, kameramanlar C.Memmedov, A.Zenyagin, S.Medınski, sualtı çekimler kameramanı F.Leotoviç, besteci G.Garayev, ses yönetmeni A.Kerimov) yazar N.Osipov'un 1951 yılında yazdığı Yedi Gemi Adası yazısı üzerine yapıldı. Senaryocu deniz madenlerindeki hızlı gelişmeye dikkat çekmeyi başardı. Bunun yanında çekim sürecinde de öngörülmeyen çok sayıda olay çekilmiş, sonuçta filmin görüntü malzemesi epey zenginleşmişti. Belgeselin ana konusu petrol olsa da, konusu Azerbaycan deniz petrolcülerinin kahramanlıkları, arayışları, yenilik aşkı, yaratıcılıklarıdır. R.Karmen Bakü manzaralarıyla başladığı görüntülere Hazar'ın dalgaları arasındaki adada devam ediyor.

G.Garayev'in muhteşem müziği belgeselin duygu yükünü ortaya koyma fırsatı sunuyor. R.Behbutov'un petrolcüler hakkında aşkla söylediği şarkı, kahramanları daha belirgin tanıtıyor.

Yönetmen 1958 yılında yeni çekim ekibiyle (bu defa R.Karmen senaryoyu İ.Gasımov'la beraber yazmıştı, kameramanlar A.Zenyagin ve F.Leontoviç yoktu, ekibe yönetmen Memmed Alili de alınmıştı). Petrol Taşlarında ikinci belgeselin - Deniz Fatihleri'nin çekimi başladı.

Deniz Fatihleri petrol şehrinin günlük hayatı hakkında ustaca yapılmış büyük belgeseldi. Hazar Petrolcüleri Hakkında Destan'la aynı konuyu ele aldığından, Deniz Fatih'lerini ayıramayız. R.Karmen ilk belgeselinde ele aldığı ilkeleri yine de geliştirip, daha da mükemmelleştirmiştir.

Bu belgeselin kahramanları tek tek insanlar değil de, Petrol Taşları'nın çok sayılı haklıdır. Yapımcılar deniz şehrinin sıradan günlerini başarılı şekilde yansıtıyor, mizah öğeleri dramatürji durumun geliştirmesiyle paralel olarak seyirciye sunuyorlar. C.Memmedov'un ve S.Medınski'nin büyük profesyonellikle çektikleri olaylar ikna edici ve çekicidir. Doğayla insan arasındaki mücadele büyük sanatçılıkla ortaya konmuş, bir bütünü oluşturmuştur. G.Garayev'in müziği seyircilere duygusal etki yapar, belgesele güçlü dramatik heyecan ve milli özgülükle sesleniyor, belgeselin etkisi yoğunlaştırılıyor.

Deniz Fatihleri belgeseli 1959 yılında Moskova'da düzenlenen Azerbaycan Edebiyatı ve Güzel Sanatları On Günlüğü'nde vizyona girdi ve gerçek sanat olayı oldu.

Bakü petrolcülerinin kahramanlıkları hakkında Hazar Petrolcüleri Hakkında Destan ve Deniz Fatihleri belgeselleri 1960 yılında Lenin Ödülü aldı.

Roman Karmen'in yaptığı deniz petrolcülerinin gerçek hayatı, muhteşem ve unutulmaz portreleri belgesel türünün en büyük başarıları sırasında kendine yakışır yeri aldı.

Neriman Ebdülrehmanlı