Konumuz İrevan hanlığının komşu hanlıklarla ve Kartli-Kahetiya çarlığıyla sürdürdüyü diplomatik ilişkileri anlatan mektuplardır. Araştırma, Gürcistan Cumhuriyetinin Milli El Yazmalar Merkezinde ve rusiyalı "kafkasşinas" araştırmacı K.N. Smirnovun özel kütüphanesinde yapılmıştır. XVIII asırda İrevan hanlarından Hüseynali han, ayrıca onun evlatları Kulamali ve Muhammet hana ait 268 mektup bulunmuş ve Nahçivana götürülmüş. Mektuplar İrevan hanlığı ve komşu hanlıklar hakta değerli bilgiler taşımaktadır. Ayrıca mektuplar Azerbaycanın diger hanlıklarının Türkiye ile diplomatik ilişkilerinin öğrenilmesine de önemli bir kaynak olmaktadır.

1747 yılı Azerbaycanda ortaya çıkan hanlıklardan biri de İrevan hanlığı idi. Genelde Kaçarların kontrolünde olan İrevan hanlığı, Nahçivan hanlığının siyasi kaderini paylaşmıştır. O da Nahçivan hanlığı gibi, 1747-1797 yıllarında bağımsız olmuş, 1797-1828 yıllarında artık hanlık Fetali şah iktidarına yarı bağımlı bir duruma düşmüş.

Azerbaycan toprakları içinde varlığını sürdüren İrevan hanlığı uzun ve zor bir yol katetmiştir. Sovyet iktidarı zamanları ermeni tarihçileri İrevan hanlığının ortaya çıkışı, sosyal-iktisadi durumu ve siyasi tarihi hakta arşiv bilgileri kendi menfaatlarına göre doğruyu saptırarak, uydurma ve asılsız kitaplar yazmışlar. Bu yetmezmiş gibi İrevan ve Nahçivan hanlıklarının tarihini sözde "Doğu Ermenistan" tarihi olarak hazırlamış ictimayeti aldatmışlar. Bu sırada M.G. Nersesyanın, G.A. Ezovun, B.M. Arutunyanın, V.R. Grigoryanın yazılarında olan yanlış ve uydurmalarını, İrevan hanlığı hakta araştırma yapan ilim adamlarımız ana kaynak olan arşiv bilgilerle tekzip etmişlerdir. Fuat Aliyevin ve İrfan Hasanovun birlikte hazırladıkları "İrevan Hanlığı"(1997 ve 2007 yılları neşri) ve AMEA A.A.Bakıxanov Tarih Enstitüsünün hazırladığı "İrevan Hanlığı: Rusya istilası ve ermenilerin Kuzey Azerbaycan topraklarına taşınması"(2010)hakta monografik çalışmaları vardır.

Aynı zaman, Nahçivan tarihine ait araştırmalarda da İrevan hanlığıyla ilgili bir çok konu işlenmiştir. İsa Habibbeyli "İrevan sehri nasılsa öyle" ilmi makalesinde İrevan şehrinin tarihine geleneksel tefekkür yönünden yaklaşmış ve  sahtekar ermeni araştırmacıları bu mekalede hak ettikleri cevabı almışlar.

Her bir hanlıkta olduğu gibi, İrevan hanlığının da gelişimi onun dış politikasıyla sıkı sıkıya bağlı olmuştur.Tiflis şehri El Yazmalar Merkezinde rusyalı doğu bilimci Konstantin Nikolayeviç Smirnovun 39. sayılı "fondunda" XVIII asrda İrevan hanlarının komşu devletlerle yazışmaları (mektupları)korunmaktadır. İrevan hanlarının mektupları 1936 yılında K.N. Smirnov tarafından kitap olarak yazılsa da yayınlanmamıştır.

O mektupların aslının, Ermenistan Edebiyat Müzesinde olduğunu söyler. Mektupların genelinin farsca, bir kaçının arapça olduğunu vurgulayarak bildiriyor ki, bu yazışmaların foto suretini çıkarmış ve Tiflisde Devlet Tarih Müzesine sunmuş.

İlginçtir olan şu ki, doğubilimcisi Smirnov İrevan hanlarının diplomatik mektuplarına samimi yaklaşmış, rus komutanlarının Azerbaycan hanlıkları, aynı zaman İrevan hanlığı hakta olan basit düşüncelerini eleştirmiş, Yermelovu, Griboyedovu ve Sisyanovu tenkide tabi tutmuştur. Hatta o bu yazışmaların etkisinde kalmıştır. Özellikle İrevan hanı Muhamet hanın hakimiyeti döneminde İrevan hanlığının dış politikasının nedenli yüksek olduğunu vurgular. Mektuplardaki edebi yazı ustalığı ve inceliyi onu hayrette bırakmıştır.

Bu mektuplarda İrevan hanlığının katibi Mirze Muhammet Müslim(edebi adı El-Kudsi)hakta yeterli bilgiler vardır. Bu mektuplar toplusunu nefis, orijinal ve diplomatik bir dil üslubuyla hazırlayan da Kudsidir. Smirnovun bu katip hakta yazdıkları dikkate şayandır: "Kudsinin yazı üslubu örnekleri gösteriyor ki, ruslar Güney Kafkazı istila etmeden önce söyledikleri gibi buradaki elit toplumun düşüncesi hiç de basit ve sıradan deyimiş. Hanlar, tahsilli insanlarda ilmin tamamlanmamış olmasına rıza göstermezlerdi."

Bu sözler K.N.Smirnovun "Mektuplar Külliyyatı"na verdiği değerdir.

Nahçivan hanlığının da mektupları da bu kabildendir.

K.M. Smirnovun özel arşivinde 13 sayfalık bir el yazma eser de bulunmaktadır. "XVI-XIX asra ait senetlerde Güney Kafkaz"ın İran hanlıkları"adlı el yazmada Nahçivan hanlığı hakta da yeterli derecede söz eder.

Üçkilsedeki arşivinden getirilmiş 50 sayfalık "Eçmiedzin-İrevan yazıları" da bizim tarihimizi aksettiriyor. İrevan hanlarının "Mektuplar külliyyatı"ında Nahçivan hanı Abaskulu hanın İrevan hanı Hüseynaliye yazdığı mektuba cevap olarak Hüseynali hanın Nahçivan hanına-Kengerli kabilesinin başçısı, vekili Kerim Sultana ve nahçivanlılara mektubu, ayrıca İrevan hanının katibi tarafından "naşir" Molla Muhammede yazılan mektuplar vardır.

"Mektuplar külliyyatı" ilmi çevrelere açılmadan İrevan ve Nahçivan hanlığı hakta kapsamlı ve doğru bilgi edinmek mümkün deyildir. Külliyatda Türkiye hükumetiyle 13 mektup ve ayrıca Hasanali hanın(San Aslanın) 3 mektubu bulunmuş. Dağıstan lezgilerine ait arapça 6 ilginç mektup ve gürcilerle, ruslarla diplomatik yazışmalar, hanlıklar döneminin dış siyasetini aksettiren araştırmalarla uyuşmaz.

Kısaca anlattığımız bu değerli mektuplar derin bir araştırma mevzusudur. "Mektuplar Külliyatı"nın orijinal foto suretleri Tiflis arşivlerinde araştırmacılarımızı bekliyor. İrevanda-Matenadaranda(El Yazmalar) bulunan orijinal eserlere ulaşamıyorsak, K.N. Smirnovun 1936 yılında İrevandan Tiflise götürdüyü foto suretler bu konuda bize yardım eder. Onun kendi arşivinde bulanan baskıya hazır kitapları yayınlarsak milletimiz bundan fayda görür.