Orta Çağ Azerbaycan'ın bilim adamı, düşünür, filozof ve şairlere ait çok sayıda elyazmaları bugün dünyanın değişik ülkelerindeki kütüphanelerde korunmaktadır. Azerbaycan Orta Çağda Batı ile Doğu'nun kesişmesi olduğu için günümüzde tarihi elyazmalarımıza hem Avrupa, hem de Asya'da rastlanmaktadır.

Azerbaycan elyazmaları Asya'da en fazla İran, Türkiye gibi ülkelerin, Avrupa'daysa Moskova, San Petersburg, Londra, Paris, Dublin, Berlin, Dresden, Vatikan, Viyana, Prag, Sarayevo, Uppsala gibi şehirlerin en ünlü kütüphane ve müzelerinde korunuyor. Bu bağlamda Kahire, Taşkent, Duşanbe, Kalküta, Laknau, Dakka, Pencap gibi şehirlerin arşivlerinde de Azerbaycan Orta Çağ dönemine ait ender elyazmaları bulunuyor.

Uzun bir süre kaybolan elyazmalarının kaderi araştırmacılarına belli değil. Belli olan şu ki Hamsa'nın ender elyazması İranlı tüccar tarafından San Petersburg'a götürülerek, kendi müzesi bulunan Shiglis adlı Almana satılmış. Fakat 1917 devrimi sonrası Devlet Ermitraj'ına getirilmiş. Böylesine olgular saymakla bitmez. Dünya arşiv ve kütüphanelerinde korunan kitapların sayısı kesin belli olmasa da, bu rakamın 10.000'den fazla olduğu kuşkusuz. Azerbaycan elyazmaları Dünya Belleği Hazinesine alınan elyazmaların neredeyse %3'ünü oluşturmaktadır.

Azerbaycan elyazmalarının tutulduğu yabancı ülkelerden biri de Vatikan'dır.

Profesör Ferit Elekberlı Vatikan Gizli Arşivler Kütüphanesinde Azerbaycan'la ilgili 85 nadir belge ortaya çıkarmış. Bu belgeler 10 - 20.yüzyıllar, yani tarihimizin binyıllık dönemini kapsıyor. Genellikle İlhaniler, Akkoyunlu, Karakoyunlu, Safevi devletlerinin, Karamanlı, Afşar, Kaçar taifelerinin Roma papalarıyla mektuplarıdır. Vatikan'daki Gizli Arşivler Kütüphanesinde genellikle resmi yazışmaların belirlenmesi normaldir. Çünkü o kütüphanenin görevi eskiden beri devletlerarası ilişkilere dayalı belgeleri korumaktır. Söylentilere bakılırsa, eğer Vatikan Gizli Arşivler Kütüphanesindeki yazışmalar sır gibi saklanmasaydı, o zaman bütün dünya politik girdapta boğula, en iyi halde 3.Dünya Savaşı çıkabilirdi.

Vatikan Apostolik Kütüphanesinde korunan elyazmalarıysa daha çok değişik ülke bilim adamları ve düşünürlerinin bilimsel, edebi eserlerinden oluşmaktadır. Profesör Ferit Elekberli bu kütüphaneden Azerbaycan'a ait 65 belge bulmuş. Onların arasında Abdül Macit Şirvani'nin Kitap-i Sihri, Abdül Vahap Zencani'ni Arap grameriyle ilgili eserinin açıklaması, Celalettin et-Tebrizi'nin, Ali Şirvani'nin, Yusuf Karamani'nin, İbrahim Zencani'nin bilimsel içerikli elyazmaları var.

Prof.Dr. Sinan İbrahimov'sa tarihimize, kültürümüze ait elyazmaların Azerbaycan'da değil, başka ülkelerde bulunması kültürel mirasımıza vurulan darbe olarak değerlendirmiş:

"Yusuf Karabaği'nin edebi mirası Oxford'dadır. Klasiklerin, denilebiliniz ki hepsinin eserleri bizde değil, yabancı ülkelerde bulunmaktadır. Buna örnek olarak Nizami'nin, Fuzuli'nin, Feleki Şirvani'nin, Şah Kasım Envari'nin ve başkalarının adını verebiliriz. Ne yazık ki onlara ait ender elyazmaların hiçbirini ülkeye getirememişiz. O elyazmaların hepsi bizim ulusal manevi mirasımızdır. Hepsi tarihimizin birer parçasıdır. Gerçi Elyazmaları Enstitüsü bu işlerle ciddi ilgilenmektedir. Hatta uzak Hindistan'dan Azerbaycan'a ait belgeleri, elyazmalarını getiriyor. Ama yine de yapılacak iş çok. Bunun için uzmanlarımız azdır. Düşünün ki 1828 yılında Ruslar Azerbaycan'ı işgal ederken Safevilerin Erdebil'deki kütüphanelerindeki elyazmaları öküz arabalarıyla götürmüşler. Tarihçiler hatta o elyazmaları öküzlerin de çekemediğini yazıyorlar".   

Elmin Nuri