“Tüm gücümü ve irademi müdrik ve kadirşinas halkımızdan aldım. En zor anlarda: en karışık durumlarda yalnız ve yalnız halkıma güvendim. Bu bana dayanma gücü, irade verdive tüm başarılarımı sağladı”.

Haydar Aliyev

Onu çağdaş bağımsız Azerbaycan devletinin mimarı ve kurucusu adlandırırlar. Çünkü o çökmekte olan devleti kurtardı ve geliştirdi. Ülkede istikrar sağlandı: Yüzyılın Antlaşması imzalandı, düzenli ordu yapılandırılmaya başladı.

Tabii ki anlattığımız insan tarihin seyrini değişen şahıslardan birisi, milli önder Haydar Aliyev’dir. 10 Mayıs’ta bu büyük insanın 93.doğum yılı.

Haydar Alirza oğlu Aliyev 10 Mayıs 1923 yılında Azerbaycan’ın Nahçıvan şehrinde doğdu. 1939 yılında Nahcivan Eğitim Yüksekokulunu bitirdikten sonra Azerbaycan Sanayii Enstitüsünün (şimdiki Azerbaycan Devlet Petrol Akademisi) Mimarlık Bölümümü kazandı. Fakat savaşın başlamasıyla eğitimini bırakmak zorunda kaldı.

1941 yılından Nahcivan ÖSSC Halk İçişleri Komiserliğinde ve Nahçıvan ÖSSC Halk Komiserliği Sovyeti’nde şube müdürü görevini yaptı ve 1944 yılında devlet güvenliği kurumlarına göreve gönderildi. O zamandan güvenlik kurumlarında çalışan haydar Aliyev 1965 yılından Azerbaycan SSC Bakanlar Sovyeti’ne bağlı Devlet Güvenlik Komitesinde başkan yardımcısı, 1967 yılındansa başkanlık görevlerinde çalıştı. Tuğgeneralliğe kadar yükseldi. O yıllarda Leningrad (şimdiki Petersburg) lisans eğitimi aldı: 1957 yılındaysa Azerbaycan Devlet Üniversitesi Tarih Bölümünden mezun oldu.

Azerbaycan Komünist Partisi Merkez Komitesinin 1969 temmuz toplantısında Azerbaycan Komünist Partisi Merkez Komitesinin sekreteri seçildi ve ülke yönetimine geldi. 1982 yılının aralık ayında Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkez Komitesi Siyasal Büro üyesi olan Haydar Aliyev SSCB Bakanlar Sovyeti Başkanı yardımcısı görevine atandı ve SSCB yöneticilerinden oldu. Yirmi yıl SSCB ve Azerbaycan SSC Ali Sovyet milletvekili seçildi ve 5 yıl SSCB Ali Sovyeti başkan yardımcısı görevini yaptı.

1987 yılının ekiminde Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkez Komitesi Siyasal Bürosunun ve bizzat Genel Sekreter Mihail Gorbaçov’un yaptığı politikaya karşı çıkarak, görevinden istifa etti.

Haydar Aliyev 20 Ocak 1990 yılında Sovyet ordusunun Bakü’de yaptığı katliamın ertesi günü Azerbaycan’ın Moskova temsilciliğinde beyanat vererek, Azerbaycan halkına karşı işlenmiş cinayeti düzenleyenlerin ve icracılarının cezalandırılmasını talep etti. SSCB yönetiminin ikiyüzlü politikasına karşı çıkarak 1991 yılının temmuz ayında Sovyetler Birliği Komünist Partisi sıralarını terk etti.

1990 yılının temmuzunda Azerbaycan’a dönen Haydar Aliyev önce Bakü’de, daha sonra Nahçıvan’da yaşadı. Aynı yılda Azerbaycan Ali Sovyeti’ne vekil seçildi. 1991 – 1993’lü yıllarda Nahcivan Özerk Cumhuriyeti Ali Sovyet başkan yardımcısı oldu. Haydar Aliyev 1992 yılında Yeni Azerbaycan Partisi Nahcivan şehrinde yapılan kurultayında parti başkanı seçildi.1993 yılının mayıs – haziran aylarında hükümet krizinin keskinleşmesiyle ülkede iç savaş ve bağımsızlığın kaybetmesi tehlikesi yarandı. Azerbaycan halkının talebi üzerine o dönemki ülke yönetimi Haydar Aliyev’i Bakü’ye davet etmek zorunda kaldı. Haydar Aliyev 15 Haziran 1993 yılında Azerbaycan Ali Sovyet başkanı seçildi. 24 Ağustos’taysa Milli Meclis kararıyla Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı yetkilerini üstlenmiştir.

3 Ekim 1993 yılında Haydar Aliyev oybirliğiyle Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı seçildi. 11 Ekim 1998 yılında yapılan seçimlerde halkın büyük katılımıyla yapılan seçimlerde %76,1 oy alarak, yeniden Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı oldu. 15 Ekim 2003 yılındayapılan seçimlerde cumhurbaşkanlığına aday olmuş Haydar Aliyev sağlık sorunları gerekçesiyle seçimlere katılmadı.

12 Aralık 2003 yılında Azerbaycan Ulusal Lideri Haydar Aliyev ABD Clivland Kliniğinde vefat etti.

Haydar Aliyev’in politik hayatının değişik alanlardaki eşsiz hizmetleri saymakla bitmez. Doğu’da ilk kez idam hükmünü kaldırılması, Azerbaycan’ın uluslararası camiada otoritesinin artırılması, iç ve dış politikada başarılar, edebi ve kültürel gelişim, eğitim – kısacası, ülke hayatının tüm gerekli alanları Haydar Aliyev şefkatinden yararlandı.

Onun bir tek kültür ve sanatla ilgili yaptığı çalışmalarına göz atalım.

Konu bir tek bestecilerin, yönetmenlerin, tiyatrocuların, ressamların kurultaylarına, sempozyumlarına katılma, derin ve kapsamlı konuşma yapmak değil. Oysa Haydar Aliyev yalnız edebi kültürel süreçle ilgilenmiyordu, hem de sürecin ilham vericisi kısmındaydı. O insan kaynaklarını düşünüyor, yeni kültür tesislerinin kurulmasına ve onların teknik açıdan donatılmasına özen gösteriyordu.

Bazı sinema filmlerimizin ortaya çıkması Ulu Önderin bizzat önerisiydi. Uzak Sahillerde, Araştırma, Bir Güney Şehrinde, Nesimi, Babek filmlerinin çekimi, onların Sovyet sansüründen geçmesinde Haydar Aliyev’in katkısı büyüktür.

Bugün Azerbaycan’da onlarca sanat adamının – yazarların, şairlerin, müzisyenlerin, ressamların, mimarların ev müzeleri çalışma yapıyor. Azerbaycan’da ev müzelerinin kurulma önerisi de ilk olarak Haydar Aliyev’den gelmiştir.

1937 yılının toplu cezalandırılma kurbanı olmuş Hüseyin Cavid’in cenazesinin uzak Sibirya’dan Azerbaycan’a getirilmesi, doğduğu Nahçıvan’da toprağa verilmesi ve şairin ruhuna saygı olarak orada türbesinin inşası, bu bağlamda Bakü’de büyük şairin adına ev müzesinin kurulması Haydar Aliyev’in eşsiz hizmetlerindendir.

Daha Sovyet şovenliğinin kılıcının keskin olduğu yıllarda Haydar Aliyev Azerbaycancılık ilkesine önem veriyordu. O eski yazıt olan Kitab-i Dede Korkut araştırması ve incelenmesine olanak sağlamıştır. Azerbaycan edebiyatının yüzyıllarca tarihi Kitab-i Dede Korkut gibi edebi anıtlar, Nizami’nin muazzam sanatı, Hakani’nin, Fuzuli’nin ve Vagif’in, söz sanatı pehlivanlarının eserleriyle, âşık şiirinin hep canlı kalan örnekleriyle zengindir” söyleyen haydar Aliyev’in önerisiyle Kitab-i Dede Korkut motiflerine dayanarak filim yapıldı.

Nizami, Nesimi, Vagif ve Zakir’in jübilelerinin, onların anıtlarının yapılması eserlerinin nefis şekilde baskısı da haydar Aliyev’in katkısıdır. Molla Penah Vagif’in türbesinin açılışı da bizzat Haydar Aliyev girişimiyle yapıldı. Onun yönetimde olduğu yıllarda Nizami Gencevi, İmadeddin Nesimi, Şah İsmail Hatai, Muhammet Fuzuli, Mirza Ahundov, Hüseyin Cavid, Celil Memmedguluzade, Abdurrahman Bey Hakverdiyev, Neriman Nerimanov ve başka klasik yazarların eserleri çok ciltlikler şeklinde basıldı.

Bu şair ve yazarların eserlerinin Rusçaya ve diğer yabancı dilere çevrisine özen gösterildi. Haydar Aliyev’in bizzat önerisi ve katılımıyla Moskova’da, Hudojestvennaya Literature yayınevinde Nizami Gencevi’nin eserlerinin nefis beş ciltliği basıldı. Klasiklerimizin edebi mirasının Rusçaya ve eski SSCB halklarının ve yabancı dillere çevrisi, Azerbaycan’da yapılan dil ve edebiyat günleri, Azerbaycan edebiyatı ve kültürü on günlükleri yüz binlerce insanın halkımızın kültürü, tekrarsız söz sanatı incileriyle tanışmasına fırsat verdi.

Haydar Aliyev’in Azerbaycan’ı yönelttiği 1969 – 1982’li yıllarda ülkemizde 3677 kültür evi, 4794 halk kütüphanesi, 25 tiyatro, 4 filarmoni, 7 müzik topluluğu, 123 müze çalışmalar yapıyordu. Eşsiz sanat anıtları Gülistan ve Cumhuriyet (şimdiki Haydar Aliyev) Sarayı, idman tesisi, klima fabrikası, sayısız idari ve yaşayış binaları yapıldı.

Sovyet Birliği çöktükten sonra bağımsızlığın ilk yıllarındaki kriz Azerbaycan kültürünü de etkiledi. Haydar Aliyev’in ülkenin politik hayatına dönüşü sonrası kapatılmış tiyatrolar, kütüphaneler, müzeler yeniden halka açıldılar. Azerbaycan’da birçok kültür kurumları onarıldı, filarmoni tamir sonrası yeniden kullanıma girdi.

Haydar Aliyev’in yaptığı politika sonucu Azerbaycan’ın eski şehircilik geleneklerini kapsayan İçeri Şehir Şirvan Şahlar Saray Külliyesi’yle beraber UNESCO’nun kültür mirası listesine alındı.

1994 yılında Haydar Aliyev’in genelgesiyle büyük Azerbaycan şairi M.Fuzuli’nin 500 yıllığı büyük törenle kutlanıldı. Büyük Azerbaycan şairi kardeş Türkiye’de de törenlerle anıldı.

Onu da belirtmemiz gerekir ki Ulu Önder Haydar Aliyev’in büyük Azerbaycan şairi 500.doğum gününe Fuzuli Ansiklopedisi’nin hazırlanması ve yayımlanması hakkında direktif, 15 Mayıs 1999 yılındaysa Azerbaycan halkının eski tarih ve kültür kaynaklarından olan Kitabi Dede Korkut’un 1300 yıllığının kutlanması hakkında direktif imzalaması da onun bilime ve kültüre verdiği büyük değerin örneğidir.

Zaten onun yönetim yıllarında Azerbaycan’da ilk filmin vizyona girdiği 2 Ağustos günü (1898) Sinemacılar Günü olarak kutlanmaya başladı. Eğer 1994 – 1996’lı yıllarda yılda iki film yapılıyorduysa, 1998 – 2000’li yıllarda devlet siparişi üzerine dört film yapıldı.

Haydar Aliyev iş yoğunluğuna, zaman kısıtlılığına, önemli devlet işlerine rağmen tiyatroya gider, yeni oyunları izler, gösteri sonrası kuliste sanatçılarla görüşüp, oyun hakkında düşüncelerini paylaşırdı.

Azerbaycan’ın kültürle ilgili bazı uluslararası anlaşmalara, o sıradan Silahlı Çatışmalar Sırasında Kültürel Değerlerin Korunması Hakkında, Dünya Kültür ve Doğal Mirasın Korunması Hakkında, Arkeoloji Mirasın Korunması Hakkında sözleşmelere katıldı.

Bu yazıda büyük devlet adamı, Milli Lider Haydar Aliyev’in Azerbaycan kültürü için yaptığı çalışmalara kısa bir göz atalım. Yazdıklarımızı Cumhurbaşkanımız İlham Aliyev’in bir fikriyle tamamlamak isteriz: “Azerbaycan bu yıllar içinde hem kendi vatandaşlarına, hem de dünyaya biz bağımsız ülke, özgür halk gibi yaşadığımızı ve yaşayabildiklerimizi kanıtladı!”.                   

Rebige Nazımkızı