Şərq və onun bir hissəsi olan Azərbaycanda bəzi hökmdarların yetişməsində, kamilləşməsində, dünyagörüşlərinin formalaşmasında dövrün məşhur filosoflarının, mütəfəkkirlərinin böyük xidmətləri olub. Şərq ənənəsinə uyğun olaraq irsən keçən hakimiyyətdə hökmdar ata öz varisinin kamil bir rəhbər kimi yetişməsi  üçün ən səviyyəli müəllimləri saraya dəvət edərdi. Zəmanəsinin ən müdrik şəxslərindən dərs alan gələcək hökmdarlar bir əllərində qılınc tutsalar da, o biri əllərindəki qələmə də sayğı ilə yanaşırdılar. Atabəylər dövlətinin qurucusu Şəmsəddin Eldəgəz oğulluqları Məhəmməd Cahan və Arslana özü müəllimlik edib. Azərbaycan tarixində bu cür faktların sayı az deyil. Bununla yanaşı, Azərbaycanın elə filosofları olub ki, onlar nəinki bizim dövlətdə, eləcə də başqa nəhəng imperiyalarda dövrün əzəmətli hökmdarlarının mənəvi ataları – müəllimləri olublar. Onlardan biri də Ağ Şəmsəddindir.

Ağ Şəmsəddin və Fateh Sultan Mehmet

Osmanlı tarixinin ən güclü sultanlarından sayılan Fateh Mehmetin kamil hökmdar kimi formalaşmasında Ağ Şəmsəddinin böyük xidmətləri olub. Mehmet 1453-cü ildə İstanbulu fəth edən zaman ona dəyərli məsləhətləri ilə yardım edən müəllimini çox yüksək qiymətləndirib.

Ağ Şəmsəddin 1389-cu ildə dövrünün tanınan elm xadimlərindən olan Məhəmməd Şəmsəddin Həmzənin ailəsində dünyaya gəlib. Onun nəsil şəcərəsi böyük azərbaycanlı sufi, işraqilik nəzəriyyəsinin banisi Şihabəddin Yəhya Sührəverdiyə gedib çıxır. Bu gün də istər türk, istər ərəb-fars, istərsə də Avropa tədqiqatçıları Şəmsəddinin Azərbaycandan olmasını təsdiq edir. Şamda müdərrislik edən atası sonradan bu missiyasını davam etdirmək üçün Anadoluya gəlir. O zaman yeddi yaşı olmasına baxmayaraq, Ağ Şəmsəddin Quranı əzbər öyrənir. Sonralar o, həm Sultan Fateh Mehmetin ilk və əsas müəllimi, baş məsləhətçisi, həm də böyük övliya, həkim kimi tanınır.

Şəmsəddin gənc yaşlarında Şərqin böyük sufilərindən olan Hacı Bayram Vəlinin ən nüfuzlu müridi olur. Onu başqa tələbələrdən fərqləndirən bir cəhəti də tibb və əczaçılığa vaqif olması idi. Bunu əvvəlcə atasından, daha sonra Göynükdəki mədrəsə müəllimindən mənimsəmiş, atasının Şamdan gətirdiyi tibb kitablarını əzbərləmişdi. Bir gün o, həmin Hacı Bayram Vəli ilə söhbətləşərkən bir kişi təngnəfəs halda içəri girib. “Hacı Bayram, kömək elə, obadakı uşaqlar bir-bir qırılır”, – deyə ağlayır. Məlum olur ki, Ankaranın çox kənar bir yerində oba başçısı olan bu kişi digər obanın başçısı ilə düşmən kəsildiyindən ondan həmişə pislik görüb. Axırda həmin adam bu obanın istifadə etdiyi su quyusunu murdarlayaraq, yəni ora ölmüş siçan ataraq ölümcül mikrob yayıb. Obaya Hacı Bayramla gələn Şəmsəddin uşaqları yoluxduqdan sonra məsələnin ağır olduğunu anlayır. Əczaçılıq qabiliyyətini işə salaraq müxtəlif dərman bitkiləri toplayıb məlhəmlər hazırlayır. Onun əsas işi nəticəni törədən fəsadları, səbəbləri aradan qaldırmaq idi. Beləcə, o, topladığı dərmanı da birbaşa nəticə olan xəstəliyin yox, səbəb olan mikrobun dəfinə yönəldir. Cəmi bircə həftədən sonra bütün kiçik uşaqlar şiddətli qızdırmadan və halsızlıqdan xilas olur.

Bu hadisə Şəmsəddində tibbə olan marağı daha da artırır. Təbii ki, o da böyük mənəvi ustadı İbn Sina kimi təsəvvüflə, hikmətlə tibbin ortaq vəhdətinə meyil edir. Sonradan yazacağı “Kitabül-Tibb”, “Şərhi-əhvali-Hacı Bayram Vəli” əsərlərində də bu məsələlərdən bəhs edir. Beləliklə o, axtarışlarını davam etdirərək, mikrob nəzəriyyəsinin əsasını qoyur. “Kitabül- Tibb”də bunun açıq-aşkar izahını verir. O dövrün Avropası isə mikrob nəzəriyyəsi ilə yalnız XIX əsrdə tanış olur. Lui Paster artırdığı cüzi əlavələrlə ondan 400 il əvvəl bunu kəşf edən Ağ Şəmsəddindən, yüngül desək, oğurluq etmiş olur. Amma “Kitabül-Tibb”də ərz olunan mikrob və onu zərərsizləşdirməyin yolları bu gün də öz aktuallığını qoruyub saxlayır.

Ağ Şəmsəddinin Osmanlı sarayına getməsi və Fateh Mehmetə müəllimlik etməsinin maraqlı tarixçəsi var. Bir gün Hacı Bayram Vəliyə sultandan namə gəlir. Naməni oxuyan şeyx müridlərinə bildirir ki, Sultan II Murad onu paytaxt Ədirnəyə dəvət edir. Bu, onun özünə də çox təəccüblü gəlir. Saray elçisinə qoşularaq paytaxta gələn Hacı Bayram sultan tərəfindən böyük hörmətlə qarşılanır. Sultan Murad onu bir həftə yanından buraxmır, məsləhətlərini dinləyir. Axırda iş o yerə çatır ki, sultan ona vəzirliyi təklif edir. Ömrünün ahıl yaşına çatan övliya, təbii ki, bu təklifi xəfif bir təbəssümlə qarşılayır. Cavab verir ki, könül sultanlığını bu yaşda dünya taxtına dəyişəcək fikri yoxdur. “Amma sənə elə bir gövhər verəcəyəm ki, gələcəkdə par-par parlayacaq, indi bizdən uzaqda qalan Konstantinopolu da ələ keçirəcək”, – deyir. Sözlərdən sultan təəccüblənir və cavab verir ki, bu yaxınlarda bir övladım olacaq. Bütün ruhumla oğlan olacağına və nəhəng İstanbulu fəth edəcəyinə inanıram. Bayram Vəli təmkinini pozmadan: “İstanbulun fəthini nə sən görəcəksən, nə də mən. Onu sənin gövhərin olan sultan oğlunla, mənim gövhərim Ağ Şəmsəddin fəth edəcək”, – deyir. Belə də olur. Gənc Şəmsəddin Osmanlının ən güclü sultanlarından olan Fateh Mehmetin müəllimi olur. Vaqif olduğu elmləri ona da öyrədir, gənc Mehmeti əsl idarəçi və fateh kimi yetişdirir. Fateh Sultan Mehmet İstanbulun fəthinə məhz Ağ Şəmsəddinin məsləhətləri sayəsində nail ola bilir. Gəmilərin altlarının piylənməsi sayəsində onların böyük məsafədən dənizə sarı asanlıqla dartılması ideyasını ona Ağ Şəmsəddin verir. O: “Bu il Cəmaziyələvvəl ayının 20-də səhər filan tərəfdən qalaya hücum edin. O gün şəhər fəth ediləcək və Konstantinopoldan azan səsləri ucalacaq”, – deyib, konkret tarixi göstərərək sultan qoşununu və donanmasını təhlükədən xilas edir və onların qalib gəlməsinə müvəffəq olur.

Onun məsləhətinə qulaq asan Fateh dərhal qoşuna hazırlıq əmri verir. Ağ Şəmsəddinin dediyi gün hücum başlayır və Konstantinopol səhər saat 8-də fəth edilir. Fateh Sultan Mehmet şəhərə həmin gün günorta saatlarında ağ atın belində Topqapı istiqamətindən daxil olub, Ayasofyaya doğru irəliləyir. Fəthin mənəvi atası hesab edilən Ağ Şəmsəddin də Fatehin yanında olur. Bizanslılar Ağ Şəmsəddini Sultan Mehmet hesab edərək ona gül dəstələri verirlər. O isə gənc Fatehi göstərərək: “Sultan budur, gülləri ona verin”, – deyir. Fatehsə: “Sultan mənəm, ancaq İstanbulun fəthinin mənəvi atası odur”, – deyə Ağ Şəmsəddini göstərir.

Rəvayətə görə, İstanbulun fəthindən sonra Fateh Sultan Mehmet Ağ Şəmsəddindən onu yenidən tələbəliyə, dərvişliyə qəbul etməsini xahiş edib. Ağ Şəmsəddinsə təklifi rədd edərək belə cavab verib: “Sultanım, sən bizim daddığımız ləzzəti dadacaq olsan, səltənəti buraxarsan”, – deyir.

 Rəşidəddin və Qazan Xan

XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanda dövlətçiliyin inkişafı, xalqın yaşayış səviyyəsinin yüksəlməsində fəal xidmətləri olan şəxslərdən biri də dövrün böyük alim-təbibi Fəzlullah Rəşidəddindir. Sual oluna bilər ki, bir alimin, yaxud bir təbibin ölkənin iqtisadi rifahına bu dərəcədə böyük faydası ola bilərmi? Söhbət Rəşidəddindən gedirsə, bu sualın cavabı birmənalı şəkildə “bəli” olacaq. Hülakülər dövründə Abaqa xanın şəxsi həkimi olan Rəşidəddin onun və ailəsinin böyük hörmətini qazanır. Həkim olmaqla yanaşı, Abaqa xanın oğlanları Arqun və Keyxatunun təhsil-tərbiyəsi ilə də dərindən maraqlanır, onlara Şərq fəlsəfəsinin sirlərini, antik dünyanın elmi-fəlsəfi dərkini öyrədir. İbn Sina yolunun davamçısı olan Rəşidəddin fəlsəfə ilə tibb elmini bir müstəvidə götürdüyü üçün bu iki sahənin vəhdətindən ibarət təlimlə xan övladlarını maarifləndirir. Sonradan nüfuzu bir az da artan Rəşidəddin dövlətin baş vəziri səviyyəsinə qədər qalxır və bu səlahiyyətindən istifadə edərək bütün Şərqin ən yüksək ali tədris müəssisəsi olan “Rəbi-Rəşidi” elm məbədini yaradır. Elxani sülaləsinin yeddinci hökmdarı olan Qazan xan 1295-ci ildə hakimiyyətə gələndə dövlətin iqtisadi və siyasi durumu çox ağır vəziyyətdə idi. Həm daxili çəkişmələr, həm də xarici basqınlar Hülakülərin (Elxanilərin) başının üstündə qara buludlar kimi dolaşırdı. Arqun xanın dövründə çox zaman ölkədən kənarda yaşayan və bir xristian təəssübkeşi kimi böyüyən Qazan xan vəziyyətdən çıxmaq üçün nəhəng alim və böyük təcrübə sahibi Rəşidəddini özünə vəzir təyin edir. Onların arasındakı müəllim-tələbə münasibətləri bundan sonra daha da inkişaf edir. Qazan xan Rəşidəddinin məsləhəti ilə Elxanilər tarixində yeni mərhələ sayılan “Qazan xanın islahatları”nı hazırlayır. İslahatların hər bəndi xanın müəlliminin tövsiyə və redaktəsi ilə yazılır. Fəzlullah, Qazan xana İslam dinini qəbul etməsini və Şərq düşüncə tərzinin hakim olduğu cəmiyyəti bu halda daha yaxşı idarə edə biləcəyini məsləhət görür. Qazan xan, təbii ki, buna əməl edir və səmərəsini də tezliklə görür.

Qazan xan 1304-cü ilə qədər, yəni taxtda olduğu müddətdə Rəşidəddinlə müəllim – tələbə münasibətlərini qoruyub saxlayır. Bunun nəticəsində də böyük alimin beyninin məhsulu olan ideyalarla böyük dövləti məhv olmaqdan qoruyur.

Elmin Nuri