Kız kalesinin en yüksek yerinde durup şehri seyreden insanlarla hep karşılaşmaktayız. O yerde durmak için kalenin sekiz katını tırmanan ziyaretçilerin çoğu sekiz kat tırmandıklarının farkında bile değillerdir. 28 metrelik kalenin bütün katları tarihin öteki yüzündeki sırların korunduğu hazinedir. Yuvarlak şekilli ve gidince daralan katlar yıllardır kaleye gelen ziyaretçilere bu sırları açmak ister. Çoğu zaman milli belliğimizin formülünü koruyup saklayan bu taşlara hiç kulak vermedik. Sadece daracık sofa, ensiz merdivenlerle kalenin açık kısmından şehrimizi seyretmişiz. Fakat sekiz katlı sırrın dokuzuncu katından baktığımız zaman şehrin, şehir halkının hafızasının bu sekiz katta, oradaki her taş parçasında olduğunun farkına bile varmamışızdır. İçeriye girdiğimizde 1964 yılından müze olarak çalışma yapan, 2000 yılında UNESCO'nun Dünya Mirası Listesine giren Kız Kalesinde dolaşmanın bile bir gizem dumanına sarılmak olduğunu anladık. Kılavuzumuz önce kale tarihine ait önemli bilgi verdi:

"Kız Kalesine dikkatle bakınca onun iki farklı hisseden oluştuğunu görebiliriz. Bu hisseler değişik inşaat malzemesinden yapılmış. Zaten kale iki aşamada yapılmış. Alt kısmı M.Ö. 8 - 12.yüzyıllarda, Sümerler döneminde yapılmış. Dini ilkelere dayanmış. İlkin şekli içi boş boru şeklinde olmuş. İç duvarlar boyunca yukarı çıkan merdivenler yonulmuş".

Genel olarak, kalenin yaşının 12.yüzyıldan hesaplanması baştan yanlıştır. Kale aynı yüzyılda Mimar Mesut Davutoğlu tarafından yapılmıştır.

Yapının üst kısmını tamamlayan Mesut Davutoğlu orada Kufi yazısıyla "Kulle-yi Mesut" sözlerini yazmış. Mesut Davutoğlu kaleyi düşman saldırısından korunmak amacıyla tasarlamış. Fakat 12.yüzyıl Müslüman uyanışı mimarı olan Mesut yapıtta Doğu'nun mimarlık sırlarını da yansıtmaktadır. Şöyle ki, kocaman kaya üzerinde yapılan kalenin yukarıdan bakınca dokuz rakamı şeklinde görünmesine özellikle dikkat edilmiş. Dokuz rakamı sadece bir şekildir ve inşaat sırasında uygulanan mimarlık sırları buradan kaynaklanmaktadır.

İkinci katta kalenin hangi işlevler için kullanıldığını yansıtan elektron tabelalar yerleştirilmiştir. 2014 yılında onarılan kaledeki çok sayda görüntülü tablolardan, belki de en önemlileri bu kattadır. Üç elektron tablo Kız Kalesinin üç işlevini yüksek kaliteli görüntüler aracılığı ile ziyaretçilere sunmaktadır. Birinci tabloda yapıtın Zerdüşlerin tapınağı olmasını yansıtan animasyonlar gösterilmektedir. Kalenin Zerdüşlük yapıtı olma verisi 19.yüzyıl askeri mühendis haritalarına da yansımış. Onlar Kız Kalesini Ansar Güneş veya Güneş Şatosu anlamına gelen Hunsar adlandırmışlar.         

Tablolar Kız Kalesinin Güneşe tapan insanların kutsal mekânı olmasına işaret etmekte. Bazı bilim adamlarına göre, kaledeki çokça öğe yıldızların ve Güneşin birleşme dönemini gözlemlemek için tasarlanmıştır. Bunun eksi insanların hayatında önemi büyüktü.

İkinci tabloda Kız Kalesinin savunma amacıyla yapıldığını kanıtlayan animasyonlar gösteriliyor.

Bilim adamları 22 Aralık 2008 tarihinde Kız Kalesinde araştırma yaparken tuhaf bir durumla karşı karşıya kalmışlar. Yapının sekiz penceresinden yukarıdaki dördü öyle tasarlanmış ki 22 Aralık günü Güneş ışıkları bu pencerelerden düşerek kalenin içini ışıklandırıyor. Kışın bu en kısa gününde kâhinler yeni gün dönmesi için ayin yapmışlar. Güneş ışığının yılda ancak bir kez Kız Kalesine girmesi gerçekten de olağanüstü olaydır.

Üçüncü katta ziyaretçileri şaşıran su kuyusudur. Kuzu bir tek birinci ve üçüncü katlarda görünmektedir. Kuyunun ikinci değil de direk üçüncü katta görünmesi mimari sırdır.  Kuyuda şimdi bile su vardır. Yurtdışında yapılan laboratuvar tahlillere bakılırsa, oradaki suyun kimyasal içeriği temiz ve kullanım için yararlıdır. Kuyudaki tatlı suyun Hazar'ın tuzlu suyuna karışmamasıysa mucizedir.

Beşinci kat Kız Kalesinin "efsaneler hücresi" adlanır. Burada Kız Kalesiyle ilgili epey efsane kitap şeklinde hazırlanan elektron tabloya yerleştirilmiştir. Turistler ona dokunmakla sayfaları çevire ve istedikleri Kız Kalesi efsanesiyle tanışabilirler.

Altıncı katta genel olarak kalenin savunma işlevini yansıtan eşyalar sergilenmektedir.