Şirin Manafov

Arşın Mal Alan filmi konusunu 1945 yılında Azerbaycan'ın büyük bestecisi Üzeyir Hacıbeyli'nin aynı adlı operetinden almış. Haydar Aliyev Fonunun girişimi ve desteğiyle onarılan ve renklenen film yeniden halka sunuldu. Dünyanın dört bir yanında seyircilerin beğenisini kazanmakta.

1944 yılı. Kızıl Ordu Avrupa'yı kurtardı. Stalin sinemacılardan savaşı kazanları - Nazileri yenin, ülkeleri kurtarmış çekici, muazzam Sovyetler ülkesini tanıtmayı ister. Hem de nasıl?! Kısacası, Hollywood'u gölgede bırakmak gerek! Görev her zamanki gibi kısa ve belirsizdi. Yapılacak filmin Hollywood'u fark atması gerekirdi. Ülkenin tüm film yapımcıları başkanın emrini yerine yetirmek için ayaklansa da, 1945 yılında bu işi bir tek Azerbaycanfilm başardı.

Arşın Mal Alan'ın büyük başarası Avrupa'nın SSCB'ye ilgisinin artmasına neden olmuştu. Film 140 ülkede gösterime girerek Sovyetler Birliğine inanılmaz kar getirdi. Önderin emri başarıyla yapılmış, Avrupa, Asya ve Amerika'nın kocaman film sektörünün kapıları Sovyetler için açılıverdi. Gerçekten de gelirine ve ününe göre Arşın Mal Alan Hollywood'un en ünlü filmlerini gölgede bırakmış ve SSCB'ni kocaman köle kampı olarak gören Avrupa seyircisini şaşırtmıştı.

Film 1945 yılında seyircilere sunulmuş.

Arşın Mal Alan gösterime girdiği ilk yıldan dünyada ünlendi. Film 86 dile, operetse 80 dile çevrildi. Film 140 civarında ülkede gösterime girdi. SSCB'deyse filmi sadece ilk altı ayda 16 milyon seyirci izledi. Aynı dönemde filmin Azerbaycan ve Rusça versiyonlarının bütçesi toplam 5 milyon 807 bin Sovyet parası yapıyordu. Yalnız ilk iki yılda film ülkeye 5 milyar kar getirdi. Bu para 1947 yılında maden fabrikası için yurtdışından malzeme almaya fırsat veriyordu. Bu beş milyar dışında, Arşın Mal Alan daha birkaç yıl yurtdışından ülkeye yüklü miktar döviz akınını da sağlamış oldu.

Filmi beğenen Stalin onun ülkede izlenilmesine izin verilmesi nedenini hakkında Bolşakov'a ipucu vermiş: "Evet, Arşın Mal Alan Sovyet karşıtı film. Sovyet yönetimince acımasızca yok edilmiş gericiliği, eski hayatı anlatır. Fakat biz kazandık". Böylece de, filmin gösterimine çıkan iznin önemli nedeni bu olmuş.

Stalinizm yıktığı tarihin başarılarını kullanmaya çalışıyordu. Üzeyir Bey ve ekibi kanıtladı ki 1900'lü yılların Bakü'sü bugün de yaşıyor, Azerbaycan Rönesans'ının enerjisi ve iyimserliği bu filmle kurtarılmış, kültürümüze katkıda bulunmaktadır. Zeynelabidin Tağıyev ve Üzeyir Hacıbeyli çağına bugün de gerek duyulmaktadır. O dönemin insanları değerleri yok etmeden de kazanmasını biliyorlardı. Hiçbir film, oyun, sergi, siyasilerin konuşmaları, hiçbir konferans Arşın Mal Alan filminin Batı'da oluşturduğu Sovyetler Birliği İnsanlığın Arkasındadır hülyasının yaptığı etkiyi yapamadı.

SSCB'nin çöküşünden sonra da bu konu gündemde. Üzeyir Bey okulunun unutulmaktan kurtarmış olduğu neşeli, ışıklı ülke bugün bağımsız Azerbaycan'ın gelişmesine hizmet vermektedir. O dönem ekonomisi, sanayii ve güzel sanatlarda dünya çapında insanlar uzmanlar hazırlanması çalışmalarında kendi deneyimini bizimle paylaşmaya hazır.

Şimdi bize gereken de zaten bu. Eğer bu düşünebilen oyuncular yetiştirmek istiyorsak, millete böylesine hazineler veren Lütfeli gibi insanları ve onları yetiştiren dönemi araştırmalıyız. Bizim zenginliğimizin gücü nededir?  1880 - 1919'lu yıllarda Bakü'de petrol sanayisinde güçlü rekabetin olduğu bir dönemde Azerbaycanlıların yönettiği büyük şirketlerin kurulması toplumun hızlı gelişimine önayak oldu. Kimse Arşın mal Alan filminin savaş konusunda yapılmış klasik filmlerinin ününü ülkede geride bırakacağını düşünemezdi. Filmin başarısı Sovyet sinemasının "ağır toplarını" hayrete düşürmüştü.

Arşın Mal Alan filmi totaliter devletin filmi totaliter devlet düşüncesine o kadar zıttı ki, onun Venedik filim festivali gibi saygın etkinlikte tanıtılmasına bile gerek kalmamıştı. Film zaten her şeyi anlatıyordu. Ünlü filmin başarısı Lütfeli için de ders oldu ve o bu dersi çok güzel anladı.

Edebi Kurumun Kuşkuları

Edebi Kurum Arşın Mal Alan filmini 5 Temmuz 1945 yılında tartışmaya sunuldu. Filmin yönetmeni Rıza Tehmasip yönetmen Mihail Romm ve oyuncu Nikolay Oklopkov’un film hakkında “İyi filim değil. Fakat vizyona çıksın. Herhalde insanlar zahmet uğraşmışlar”.

5 Temmuz 1945 yılında Edebi Kurum tartışmaları sonuçlandırmaya karar veriyor. İki gün sonra jüri yeniden toplanıyor. Bolşakov Merkezi Komitenin sekreteri Jdanov’un ve Edebi Kurum üyelerinin katılımıyla filmi seyrediyor. Jdanov da burjuva hayatını tanıtan filme rıza vermiyor.

Doğal olarak Stalin’e konuyla ilgili rapor edilmiş. Filmi çok beğenen Stalin’in olumlu tepkisini gören Jdanov belirtiyor ki, o filmi çok beğense de, Edebi Kurum üyeleri karşı çıkmışlar. Bize savaş kahramanları hakkında filim lazım, Arşın Mal Alan ise sıradan yaşam hakkında komedidir, demelerini iletmiş. Bir tek Edebi Kurum değil, rehberin en yakın çevresi bile, konuyu anlayamamıştı. Bu Sovyet parti adamlarını ve sanatçıları hep germekteydi.

Edebi Kurumu hayrete düşüren nedenlerden birisi de oyuncuların çok zevkli ve başarılı oynamalarıydı. Deneyimli insanlar konuyu anlayamamışlardı. Eskiler Bakü’den gitmemiş, bu güney şehrinde filizlenmekteydi. Burada eskilere bağlı bir sürü insan yaşıyordu, hatta tüm Bakü Sibirya kokmasında rağmen.

Edebi Kurumu şaşırtan diğer neden buydu zaten – yani Stalin tüm bunları destekliyor muymuş?! O zaman 30’lu yıllarda insanları mahvetmenin ne gerek varmış?! Yoksa o dönemde hayat daha refah, insanlar daha kibar mıymışlar?

Arşın Mal Alan’a yeşil ışık 1938’te görüldü. Daha savaş öncesi Bakü filim stüdyosunda filmin yapımıyla ilgili hazırlık çalışmaları başlamıştı. Fakat bu arzu ancak 1943 yılında gerçekleşebildi.

1946 yılında Arşın Mal Alan filminin galasından sonra Üzeyir Hacıbeyli, Rıza Tehmasip, Leyla Bedirbeyli, Elekber Hüseyinzade, Münevver Kelenterli, Reşit Behbudov ve Lütfeli Abdullayev Stalin Ödülü aldılar. L.Abdullayev’in listeye alınmasını Stalin bizzat tembihlemişti. Üzeyir Hacıbeyli’yse ikinci defa devlet ödülü alıyor.

Arşın Mal Alan filminin yapılmasıyla 1945 yılından sonraki Sovyet filim endüstrisinin stratejisi belirlendi. Film savaşı anlatan filmlerin elde edemediği başarıyı kazandı. Filmin kahramanı kendi amacı uğruna topluma direniyor, onu arkasınca götürüyordu.

Arşın Mal Alan filmini hem de günlük hayatla ilgili konularında başarı kazandı.

Seyirciye hiçbir savaş, şiddet, korku duygusu yaşatmadan, hiçbir askeri istismar, işgal yapılmadan kahramanın toplumda zaferi sergileniyordu. Buysa, bir tek o değil, herkesin kahraman olmasıydı. Bunu hatta Veli ve Telli’nin parlak oyununda açık şekilde görmek mümkün.

Çeviren: Fevziye