Page 158 - "Xəzər"
P. 158
ması, zəngin mədəniyyət və məişətə ma- “Dünya tarixi fonunda qədim türk
lik olmaları bu kitabda tədqiqatdan kənarda xalqının və onun yaratdığı dövlətin tarixi
qalmışdır. belə bir sual doğurur: türklər necə meydana
Bundan əlavə, əsərdə yalnız Şərqdə, gəlmişdilər və adlarını əslində onların
Sibir və Altay, habelə müasir Asiyanın varisləri olmayan bir sıra xalqlara verərək
ərazilərində yaşayan qədim türklər barədə necə yoxa çıxdılar? Bu problemi yalnız
danışılır. Qərb regionunda, o cümlədən siyasi tarixin təhlili, yaxud ictimai müna-
Qafqaz, İran, müasir Azərbaycan ərazi- sibətlərin araşdırılması yolu ilə həll etməyə
sində qədim dövrlərdən bəri məskunlaş- dəfələrlə təşəbbüs göstərilib, lakin həmin
mış, daha doğrusu, aborigen əhali olmuş təşəbbüslər heç bir bəhrə verməyib. Bəşər
türklərin tarixi, həyat tərzi, mədəniyyəti tarixindəki cahanşümul əhəmiyyətlərinə
və dünyagörüşü məsələlərinə toxunulmur”. baxmayaraq, qədim türklər azsaylı xalq
Bu isə o deməkdir ki:
idilər, Çin və İranla yaxın qonşuluq onların
a) “Qədim türklər” müəllifinin əsərinin daxili işlərində öz əksini tapmaya bilməzdi.
adı onun mövzusunu (haqqında bəhs Başqa sözlə desək, bu ölkələrin ictimai
etdiyi dövrü) dəqiq əks etdirmir;
və siyasi tarixi bir-biri ilə sıx çulğalanmışdı
b) görkəmli tarixçi nəinki qədim, hətta və hadisələrin gedişini bərpa etmək üçün
158 ilk orta əsrlər türk tarixinin bütün coğrafi- biz həm bu, həm də digər tərəfi diqqətdən
2016 yasını ehtiva etməmişdir. qaçırmamalıyıq. İqtisadi konyukturanın
Nizami Cəfərov. Lev Qumilyovun “Passionarlığ”ı Lev Qumilyovun ən çox mübahisə dəyişməsi, xüsusən də Çin mallarının da-
doğuran mülahizəsi isə qədim türklər şınmasının yüksək, yaxud aşağı səviyyədə
haqqında çox tez-tez işlətdiyi “məhv olması, habelə İran hökumətinin maneçilik
olmuşlar” ifadəsində təzahür edir. Və xarakterli tədbirləri də burada az rol
“Qədim türklər” kitabı, maraqlıdır ki, həmin
oynamamışdı”.
mülahizə ilə başlayır:
Lev Qumilyov burada özü özünü təkzib
“…Avrasiya çöllərinin böyük bir ərazisi
hələ də öz tədqiqatçısını gözləməkdədir. edir. Hər şeydən əvvəl o mənada ki,
Bu, xüsusən Çingiz xanın tarix səhnəsinə türklərin tarixini onun “qonşular”ının tarixi
gəlməsindən əvvəlki dövrə aiddir. Həmin müəyyən etmir, hətta “yaxın qonşuluq”
dövrdə Mərkəzi Asiya çölündə iki olsa belə…
Və böyük tarixçi-filosofun eyni etnik
diqqətəlayiq xalq – hunlar və qədim türklər,
habelə adlarını şöhrətləndirməyə imkan kökə malik hunlarla, türkləri (əslində,
tapmayan bir sıra digər xalqlar yaranmışlar göytürkləri) bir-birindən “zorla” ayırması,
və məhv olmuşlar”. onları “bəşər tarixindəki cahanşümul
Mənim yadımdadır ki, türkçülüyün əhəmiyyətlərinə baxmayaraq” “azsaylı
əleyhdarı olan mərhum akademik İqrar xalq” elan etməsi heç bir metodoloji prin-
Әliyev yüksək tribunalardan gənc Azər- sipə uyğun gəlməyən rus-sovet siyasi-
baycan türkoloqlarına hücum edərək ideoloji konyukturundan sonacan yaxa
hiddətlənirdi: “Nə türk, türk deyirsiz? Sizin qurtara bilməməsinin nəticəsidir.
dediyiniz türklər məhv olmuşlar… Mənə Beləliklə, türklərin tarixinin daha
inanmırsınızsa, gedin sevimli Qumilyo- mükəmməl şəkildə öyrənilməsində üç fun-
vunuzu bir də oxuyun”. damental elmi-metodoloji problem hələ
Lev Qumilyov isə yazırdı: də həll olunmamış qalır:
lik olmaları bu kitabda tədqiqatdan kənarda xalqının və onun yaratdığı dövlətin tarixi
qalmışdır. belə bir sual doğurur: türklər necə meydana
Bundan əlavə, əsərdə yalnız Şərqdə, gəlmişdilər və adlarını əslində onların
Sibir və Altay, habelə müasir Asiyanın varisləri olmayan bir sıra xalqlara verərək
ərazilərində yaşayan qədim türklər barədə necə yoxa çıxdılar? Bu problemi yalnız
danışılır. Qərb regionunda, o cümlədən siyasi tarixin təhlili, yaxud ictimai müna-
Qafqaz, İran, müasir Azərbaycan ərazi- sibətlərin araşdırılması yolu ilə həll etməyə
sində qədim dövrlərdən bəri məskunlaş- dəfələrlə təşəbbüs göstərilib, lakin həmin
mış, daha doğrusu, aborigen əhali olmuş təşəbbüslər heç bir bəhrə verməyib. Bəşər
türklərin tarixi, həyat tərzi, mədəniyyəti tarixindəki cahanşümul əhəmiyyətlərinə
və dünyagörüşü məsələlərinə toxunulmur”. baxmayaraq, qədim türklər azsaylı xalq
Bu isə o deməkdir ki:
idilər, Çin və İranla yaxın qonşuluq onların
a) “Qədim türklər” müəllifinin əsərinin daxili işlərində öz əksini tapmaya bilməzdi.
adı onun mövzusunu (haqqında bəhs Başqa sözlə desək, bu ölkələrin ictimai
etdiyi dövrü) dəqiq əks etdirmir;
və siyasi tarixi bir-biri ilə sıx çulğalanmışdı
b) görkəmli tarixçi nəinki qədim, hətta və hadisələrin gedişini bərpa etmək üçün
158 ilk orta əsrlər türk tarixinin bütün coğrafi- biz həm bu, həm də digər tərəfi diqqətdən
2016 yasını ehtiva etməmişdir. qaçırmamalıyıq. İqtisadi konyukturanın
Nizami Cəfərov. Lev Qumilyovun “Passionarlığ”ı Lev Qumilyovun ən çox mübahisə dəyişməsi, xüsusən də Çin mallarının da-
doğuran mülahizəsi isə qədim türklər şınmasının yüksək, yaxud aşağı səviyyədə
haqqında çox tez-tez işlətdiyi “məhv olması, habelə İran hökumətinin maneçilik
olmuşlar” ifadəsində təzahür edir. Və xarakterli tədbirləri də burada az rol
“Qədim türklər” kitabı, maraqlıdır ki, həmin
oynamamışdı”.
mülahizə ilə başlayır:
Lev Qumilyov burada özü özünü təkzib
“…Avrasiya çöllərinin böyük bir ərazisi
hələ də öz tədqiqatçısını gözləməkdədir. edir. Hər şeydən əvvəl o mənada ki,
Bu, xüsusən Çingiz xanın tarix səhnəsinə türklərin tarixini onun “qonşular”ının tarixi
gəlməsindən əvvəlki dövrə aiddir. Həmin müəyyən etmir, hətta “yaxın qonşuluq”
dövrdə Mərkəzi Asiya çölündə iki olsa belə…
Və böyük tarixçi-filosofun eyni etnik
diqqətəlayiq xalq – hunlar və qədim türklər,
habelə adlarını şöhrətləndirməyə imkan kökə malik hunlarla, türkləri (əslində,
tapmayan bir sıra digər xalqlar yaranmışlar göytürkləri) bir-birindən “zorla” ayırması,
və məhv olmuşlar”. onları “bəşər tarixindəki cahanşümul
Mənim yadımdadır ki, türkçülüyün əhəmiyyətlərinə baxmayaraq” “azsaylı
əleyhdarı olan mərhum akademik İqrar xalq” elan etməsi heç bir metodoloji prin-
Әliyev yüksək tribunalardan gənc Azər- sipə uyğun gəlməyən rus-sovet siyasi-
baycan türkoloqlarına hücum edərək ideoloji konyukturundan sonacan yaxa
hiddətlənirdi: “Nə türk, türk deyirsiz? Sizin qurtara bilməməsinin nəticəsidir.
dediyiniz türklər məhv olmuşlar… Mənə Beləliklə, türklərin tarixinin daha
inanmırsınızsa, gedin sevimli Qumilyo- mükəmməl şəkildə öyrənilməsində üç fun-
vunuzu bir də oxuyun”. damental elmi-metodoloji problem hələ
Lev Qumilyov isə yazırdı: də həll olunmamış qalır:
