Page 153 - "Xəzər"
P. 153
izələri heç də tamamilə hədər get- 1) etnogenez problemi; 2) etnocoğrafiya 153
məmiş, bununla belə o zaman daha böyük və ya etnobiosfera; 3) etnoqrafiya; 2016
elmi aktuallıq kəsb etmişdir ki, hadisəni 4) etnolinqvistika; 5) etnokulturologiya; 6)
(etnosu), bir növ, bilavasitə öyrənmək etnodinşünaslıq; 7) etnopsixologiya; 8) Nizami Cəfərov. Lev Qumilyovun “Passionarlığ”ı
məsuliyyətini öz üzərinə götürən etnos- etnososiologiya; 9) etnopolitologiya və
şünaslıq (etnologiya) meydana çıxmışdır. 10) etnik əlaqələr problemi.
Lev Qumilyov yazır: Bu mövzu-problemlərin tədqiqat me-
“Etnologiya, heyvanların vərdişləri todlarına gəldikdə isə Lev Qumilyov
barədə elm olan etologiyaya oxşar olaraq, xüsusilə 1, 2 və 3-cü məsələləri texniki,
etnik kollektivlərin vərdiş impulsları yaxud təbiət elmlərinin metodoloji təcrübəsi
haqqında elmdir. İmpulslar şüurlu və emo- əsasında araşdırmağı daha doğru hesab
sional ola, fərdin şəxsi iradəsi, kollektivin edir. Sonrakı məsələlər isə həmin məntiqlə,
təhrik ənənələri, kənar vəziyyətin, coğrafi humanitar sferaya aid olsa da, əsas
mühitin, hətta tarixi gedişatın doğurduğu metodoloji dayağından, yəni texniki, yaxud
spontan inkişafın təsiri ilə diktə edilə təbiətşünaslıq genetipologiyasından heç
bilər”. bir mərhələdə məhrum edilməməlidir.
Ona görə də Lev Qumilyov etnosşü-
naslığa yalnız humanitar elm kimi baxıl- Görünür, etnosşünaslığın tədqiqat
masını qətiyyən qəbul etmir. Və bütün metodlarına münasibətdə Lev Qumilyovu
ciddi-cəhd ilə sübut etməyə çalışır ki, o məsələni həddindən artıq “biolojiləşdirmək”
(etnosşünaslıq), humanitariya hüdudunda də tənqid edən humanitarlara, tam olmasa
saxlansa, elmi-metodoloji əsaslarını tama- da, müəyyən qədər haqq qazandırmağa
milə itirəcəkdir. ehtiyac duyulur. Hər şeydən əvvəl ona
Etnosşünaslığın predmeti – araşdırma görə ki, görkəmli etnosşünas bir çox hal-
obyekti özünün müxtəlif təzahür formala- larda etnosun həyatının (və təbiətinin) ən
rında (tayfa və ya boy, xalq, millət və s.) humanitar – ictimai təzahürlərini, yaxud
mövcud olan etnosdur. funksiyalarını da, prinsip etibarilə, biosfera
“Etnos nədir?” sualına Lev Qumilyov kontekstində interpretasiya etməyə çalışır.
belə cavab verir:
“Etnos – biosfera fenomeni və ya canlı Etnogenez – etnosşünaslığın o prob-
varlıqların termodinamikasının ikinci lemidir ki, hansı üsulla həll olunmasından,
başlanğıcının prinsipinə uyğun olaraq, daha doğrusu, bu mürəkkəb hadisəyə
geobiokimyəvi enerji ilə işləyən diskret necə interpretasiya verilməsindən etnos-
tipli elə bir sistemli bütövlüyüdür ki, tarixi şünaslığın digər problemlərinin həlli
hadisələrin diaxron xronologiyası ilə təsdiq bilavasitə asılıdır.
olunur”.
Fikrimizcə, etnosşünaslığın müasir Lev Qumilyov özünün orijinallığı ilə
problemlərini çeşidləyə və ya sistemləş- seçilən etnogenez nəzəriyyəsində V.İ.Ver-
dirərkən ilk növbədə, aşağıdakı mövzular, nadskinin biosfera təliminə əsaslanır. Və
yaxud bu və ya digər dərəcədə müstəqil yazır:
problemlər üzərində dayanmaq lazım gəlir:
“Etnogenez – energetik prosesdir,
passionarlıq – etnogenezi qidalandıran
enerji formasının effektidir”.
Lev Qumilyovun etnogenez nəzəriyyə-
sində ən çox maraq doğurmaqla yanaşı,
ən çox da mübahisəyə səbəb olan “passi-
məmiş, bununla belə o zaman daha böyük və ya etnobiosfera; 3) etnoqrafiya; 2016
elmi aktuallıq kəsb etmişdir ki, hadisəni 4) etnolinqvistika; 5) etnokulturologiya; 6)
(etnosu), bir növ, bilavasitə öyrənmək etnodinşünaslıq; 7) etnopsixologiya; 8) Nizami Cəfərov. Lev Qumilyovun “Passionarlığ”ı
məsuliyyətini öz üzərinə götürən etnos- etnososiologiya; 9) etnopolitologiya və
şünaslıq (etnologiya) meydana çıxmışdır. 10) etnik əlaqələr problemi.
Lev Qumilyov yazır: Bu mövzu-problemlərin tədqiqat me-
“Etnologiya, heyvanların vərdişləri todlarına gəldikdə isə Lev Qumilyov
barədə elm olan etologiyaya oxşar olaraq, xüsusilə 1, 2 və 3-cü məsələləri texniki,
etnik kollektivlərin vərdiş impulsları yaxud təbiət elmlərinin metodoloji təcrübəsi
haqqında elmdir. İmpulslar şüurlu və emo- əsasında araşdırmağı daha doğru hesab
sional ola, fərdin şəxsi iradəsi, kollektivin edir. Sonrakı məsələlər isə həmin məntiqlə,
təhrik ənənələri, kənar vəziyyətin, coğrafi humanitar sferaya aid olsa da, əsas
mühitin, hətta tarixi gedişatın doğurduğu metodoloji dayağından, yəni texniki, yaxud
spontan inkişafın təsiri ilə diktə edilə təbiətşünaslıq genetipologiyasından heç
bilər”. bir mərhələdə məhrum edilməməlidir.
Ona görə də Lev Qumilyov etnosşü-
naslığa yalnız humanitar elm kimi baxıl- Görünür, etnosşünaslığın tədqiqat
masını qətiyyən qəbul etmir. Və bütün metodlarına münasibətdə Lev Qumilyovu
ciddi-cəhd ilə sübut etməyə çalışır ki, o məsələni həddindən artıq “biolojiləşdirmək”
(etnosşünaslıq), humanitariya hüdudunda də tənqid edən humanitarlara, tam olmasa
saxlansa, elmi-metodoloji əsaslarını tama- da, müəyyən qədər haqq qazandırmağa
milə itirəcəkdir. ehtiyac duyulur. Hər şeydən əvvəl ona
Etnosşünaslığın predmeti – araşdırma görə ki, görkəmli etnosşünas bir çox hal-
obyekti özünün müxtəlif təzahür formala- larda etnosun həyatının (və təbiətinin) ən
rında (tayfa və ya boy, xalq, millət və s.) humanitar – ictimai təzahürlərini, yaxud
mövcud olan etnosdur. funksiyalarını da, prinsip etibarilə, biosfera
“Etnos nədir?” sualına Lev Qumilyov kontekstində interpretasiya etməyə çalışır.
belə cavab verir:
“Etnos – biosfera fenomeni və ya canlı Etnogenez – etnosşünaslığın o prob-
varlıqların termodinamikasının ikinci lemidir ki, hansı üsulla həll olunmasından,
başlanğıcının prinsipinə uyğun olaraq, daha doğrusu, bu mürəkkəb hadisəyə
geobiokimyəvi enerji ilə işləyən diskret necə interpretasiya verilməsindən etnos-
tipli elə bir sistemli bütövlüyüdür ki, tarixi şünaslığın digər problemlərinin həlli
hadisələrin diaxron xronologiyası ilə təsdiq bilavasitə asılıdır.
olunur”.
Fikrimizcə, etnosşünaslığın müasir Lev Qumilyov özünün orijinallığı ilə
problemlərini çeşidləyə və ya sistemləş- seçilən etnogenez nəzəriyyəsində V.İ.Ver-
dirərkən ilk növbədə, aşağıdakı mövzular, nadskinin biosfera təliminə əsaslanır. Və
yaxud bu və ya digər dərəcədə müstəqil yazır:
problemlər üzərində dayanmaq lazım gəlir:
“Etnogenez – energetik prosesdir,
passionarlıq – etnogenezi qidalandıran
enerji formasının effektidir”.
Lev Qumilyovun etnogenez nəzəriyyə-
sində ən çox maraq doğurmaqla yanaşı,
ən çox da mübahisəyə səbəb olan “passi-
