Page 155 - "Xəzər"
P. 155
munə kimi, kifayət qədər geniş yayılmış zahiri əlamətlərinə – həyat ukladına, 155
ikidilliliyi və ya çoxdilliliyi göstərirlər ki, məskunlaşma coğrafiyasına görə mədəni, 2016
məsələnin mahiyyətinə vardıqda bu, o yaxud qeyri-mədəni saymaq təşəbbüsləri
qədər də ciddi sübut deyil. Hər şeydən olmuşdur ki, bunun da ən populyar nü- Nizami Cəfərov. Lev Qumilyovun “Passionarlığ”ı
əvvəl ona görə ki, nə ikidillilik, nə də munəsi oturaq xalqların mədəni, köçərilərin
çoxdillilik bu və ya digər xalq, yaxud millət isə guya qeyri-mədəni olması barədəki
üçün həmişə yeganə olan anadili gerçək- geniş yayılmış yanlış təsəvvürlərdir.
liyini şübhə altına ala bilməz.
Etnosun dini mənsubiyyəti (dünyagö-
Etnolinqvistika etnosşünaslığın tərkib rüşü) onun formalaşmasında əsas, bir
hissəsi kimi, görünür, daha çox etnokul- sıra hallarda isə həlledici amillər sırasında
turologiya ilə bağlıdır ki, burada dilin et- olduğundan etnodinşünaslıq (etnoreligiya)
nosdaxili ünsiyyət vasitəsi olması ilə etnosşünaslığın üzvi tərkib hissəsi hesab
yanaşı, ən mühüm mədəniyyət amili və olunmalıdır.
ya materialı olaraq istifadə edilməsi nə-
zərdə tutulur. Məlumdur ki, bu və ya digər Heç şübhəsiz, bu və ya digər din təza-
xalqın etnik (milli) mənəvi aləmi, ilk növ- hürü ilk başlanğıcda, demək olar ki, yalnız
bədə onun söz sənətində təzahür edir. bir etnosun yaradıcılıq məhsulu və ya tə-
Mifologiyadan, folklordan, eposdan başla- şəbbüsü kimi ortaya çıxır. Məsələn, iuda-
yaraq yazılı ədəbiyyatın ən modern izm yəhudilərin, xristianlıq yunanların, islam
janrlarına qədər xalqın ideya-estetik ərəblərin istedadının (dünyagörüşünün)
təsəvvürləri, etnoqrafiyası və etnopsixo- məhsuludur. Lakin bu da şübhə doğurmur
logiyası söz sənətinin özünəməxsus ki, mədəni, sosial, siyasi kontaktlar digər
qanunları ilə inikasını tapır. Ona görə də xalqları da məcbur etmişdir ki, genetik
ədəbiyyatda, eləcə də incəsənətin müxtəlif baxımdan “müəllifliy”i onlara aid olmayan
növlərində (xüsusilə təsviri sənətdə, dinləri mənimsəsinlər. Və beləliklə, etnosla
ifaçılıqda) etnosun mental obrazını həm din arasındakı münasibətlərin tamamilə
dərin, həm də üst qatlarda aşkarlamaqla şərti olduğu qənaətinə gəlmək mümkündür
onun haqqında kifayət qədər mükəmməl ki, bunun da ən səciyyəvi sübutlarından
təsəvvür formalaşdırmaq mümkündür. biri kimi eyni bir etnosun – türklərin tarix
boyu müxtəlif dünya dinlərini kifayət qədər
Şübhəsiz, mədəniyyət anlayışına rahat qəbul etmələrini, yaxud müxtəlif etnik
ədəbiyyatla, incəsənətin müxtəlif növlərilə mənşəli xalqların (məsələn, yunan, ingilis,
yanaşı, elm, təhsil, dünyagörüşü (etnik fransız, rus, gürcü) xristian olmalarını
təfəkkürün miqyası) və s. də daxildir ki, göstərmək mümkündür. Başqa bir sübut
bu baxımdan etnoslar (xalqlar) ilk dövrlərdə isə bir etnosun müxtəlif tarixi dövrlərdə
mədəni, yaxud barbar (“vəhşi”), sonrakı sosial-siyasi şəraitin təsiri və ya təzyiqi ilə
dövrlərdə isə, daha yumşaq terminlərlə, dinini dəyişməsi faktlarıdır.
inkişaf etmiş, yaxud geri qalmış olmaqla
iki yerə ayrılırlar. Deməli, mədəni səviyyə Lakin o hallar da mövcuddur ki, din
müxtəlifliyi etnosu yalnız xaricdən (mü- bir sıra amillərlə birlikdə yeni etnosun
qayisədə) deyil, daxildən də (bir fenomen təşəkkülünə bəzən əhəmiyyətli təkan verir.
olaraq) səciyyələndirən çox mühüm
göstəricilərdən biridir. Lakin unutmaq olmaz Xalqların tarixində çox mühüm
ki, bir sıra hallarda bu və ya digər etnosu hadisələrdən biri özünüdərkin etnik yox,
dini mənsubiyyətə dayanmasıdır ki, bu,
demək olar ki, bütün orta əsrlər boyu
ikidilliliyi və ya çoxdilliliyi göstərirlər ki, məskunlaşma coğrafiyasına görə mədəni, 2016
məsələnin mahiyyətinə vardıqda bu, o yaxud qeyri-mədəni saymaq təşəbbüsləri
qədər də ciddi sübut deyil. Hər şeydən olmuşdur ki, bunun da ən populyar nü- Nizami Cəfərov. Lev Qumilyovun “Passionarlığ”ı
əvvəl ona görə ki, nə ikidillilik, nə də munəsi oturaq xalqların mədəni, köçərilərin
çoxdillilik bu və ya digər xalq, yaxud millət isə guya qeyri-mədəni olması barədəki
üçün həmişə yeganə olan anadili gerçək- geniş yayılmış yanlış təsəvvürlərdir.
liyini şübhə altına ala bilməz.
Etnosun dini mənsubiyyəti (dünyagö-
Etnolinqvistika etnosşünaslığın tərkib rüşü) onun formalaşmasında əsas, bir
hissəsi kimi, görünür, daha çox etnokul- sıra hallarda isə həlledici amillər sırasında
turologiya ilə bağlıdır ki, burada dilin et- olduğundan etnodinşünaslıq (etnoreligiya)
nosdaxili ünsiyyət vasitəsi olması ilə etnosşünaslığın üzvi tərkib hissəsi hesab
yanaşı, ən mühüm mədəniyyət amili və olunmalıdır.
ya materialı olaraq istifadə edilməsi nə-
zərdə tutulur. Məlumdur ki, bu və ya digər Heç şübhəsiz, bu və ya digər din təza-
xalqın etnik (milli) mənəvi aləmi, ilk növ- hürü ilk başlanğıcda, demək olar ki, yalnız
bədə onun söz sənətində təzahür edir. bir etnosun yaradıcılıq məhsulu və ya tə-
Mifologiyadan, folklordan, eposdan başla- şəbbüsü kimi ortaya çıxır. Məsələn, iuda-
yaraq yazılı ədəbiyyatın ən modern izm yəhudilərin, xristianlıq yunanların, islam
janrlarına qədər xalqın ideya-estetik ərəblərin istedadının (dünyagörüşünün)
təsəvvürləri, etnoqrafiyası və etnopsixo- məhsuludur. Lakin bu da şübhə doğurmur
logiyası söz sənətinin özünəməxsus ki, mədəni, sosial, siyasi kontaktlar digər
qanunları ilə inikasını tapır. Ona görə də xalqları da məcbur etmişdir ki, genetik
ədəbiyyatda, eləcə də incəsənətin müxtəlif baxımdan “müəllifliy”i onlara aid olmayan
növlərində (xüsusilə təsviri sənətdə, dinləri mənimsəsinlər. Və beləliklə, etnosla
ifaçılıqda) etnosun mental obrazını həm din arasındakı münasibətlərin tamamilə
dərin, həm də üst qatlarda aşkarlamaqla şərti olduğu qənaətinə gəlmək mümkündür
onun haqqında kifayət qədər mükəmməl ki, bunun da ən səciyyəvi sübutlarından
təsəvvür formalaşdırmaq mümkündür. biri kimi eyni bir etnosun – türklərin tarix
boyu müxtəlif dünya dinlərini kifayət qədər
Şübhəsiz, mədəniyyət anlayışına rahat qəbul etmələrini, yaxud müxtəlif etnik
ədəbiyyatla, incəsənətin müxtəlif növlərilə mənşəli xalqların (məsələn, yunan, ingilis,
yanaşı, elm, təhsil, dünyagörüşü (etnik fransız, rus, gürcü) xristian olmalarını
təfəkkürün miqyası) və s. də daxildir ki, göstərmək mümkündür. Başqa bir sübut
bu baxımdan etnoslar (xalqlar) ilk dövrlərdə isə bir etnosun müxtəlif tarixi dövrlərdə
mədəni, yaxud barbar (“vəhşi”), sonrakı sosial-siyasi şəraitin təsiri və ya təzyiqi ilə
dövrlərdə isə, daha yumşaq terminlərlə, dinini dəyişməsi faktlarıdır.
inkişaf etmiş, yaxud geri qalmış olmaqla
iki yerə ayrılırlar. Deməli, mədəni səviyyə Lakin o hallar da mövcuddur ki, din
müxtəlifliyi etnosu yalnız xaricdən (mü- bir sıra amillərlə birlikdə yeni etnosun
qayisədə) deyil, daxildən də (bir fenomen təşəkkülünə bəzən əhəmiyyətli təkan verir.
olaraq) səciyyələndirən çox mühüm
göstəricilərdən biridir. Lakin unutmaq olmaz Xalqların tarixində çox mühüm
ki, bir sıra hallarda bu və ya digər etnosu hadisələrdən biri özünüdərkin etnik yox,
dini mənsubiyyətə dayanmasıdır ki, bu,
demək olar ki, bütün orta əsrlər boyu
