Page 157 - "Xəzər"
P. 157
i nəzərdən keçirmək təcrübəsinə son c) tarix “hadisələrin kaleydoskopu” 157
qoymaq lazımdır. Nəhayət, onların tarix- yox, dialektik (və ya funksional) sistemidir. 2016
lərinin və mədəniyyətlərinin müstəqil
inkişafı haqqındakı mübahisəsiz həqiqət- “Qədim türklər”in müəllifinin bütün kitab Nizami Cəfərov. Lev Qumilyovun “Passionarlığ”ı
dən təcrübi nəticələr çıxarılmalıdır. Bu boyu riayət etməyə çalışdığı çox mühüm
qədim xalqların necə yaşadıqlarını, hiss bir metodoloji prinsip isə ondan ibarətdir
etdiklərini, qələbə çaldıqlarını və məhv ki:
olduqlarını yalnız bu yolla başa düşmək
olar. İndinin, hətta gələcəyin qaynaqları “Ümumiyyətlə, xalqın tarixini istisnasız
keçmişin dərinliklərində gizlənir. Axı həm şəkildə onun əleyhdarının mövqeyindən
də qədim türklər bir çox Sovet İttifaqı öyrənmək olmaz.
xalqlarının əcdadlarıdır.
Hadisələrin real gedişi əsasında qədim
Nəhayət, bəşəriyyət tarixinin ümumi türklərin tarixini yazmaq üçün Çin salna-
qanunauyğunluqları variantları nəzərə mələrindəki bütün faktların tənqidi tarixi
alınmadan öyrənilə bilməz”. dərki tələb olunur. Bu iş bütün başqa çə-
tinliklərlə birlikdə Çin salnaməçiləri arasında
Həmin fikrinin davamı olaraq “Qədim qəbul edilmiş ifadə tərzi ilə daha da mü-
türklər”in müəllifi onu da əlavə edir ki: rəkkəbləşir. Salnamədə “müvəffəqiyyətə
nail ola bilməyib” deyilirsə, deməli, söhbət
“Tarixi prosesin dövrləşdirilməsi yalnız Çin ordusunun tamamilə darmadağın edil-
böyük yaxınlaşma zəminində mümkündür. məsindən gedir…”
Çünki əks təqdirdə, epoxalar arasındakı
fərqlər nəzərə çarpmır və tarix hadisələrin Bütün elmi-metodoloji miqyasına, tarixi
kaleydoskopu təsirini bağışlayır. Asiya mənbələrə dərindən bələdliyinə, türklərə
durğunluğu haqqındakı avropasentrist məhəbbətinə baxmayaraq, böyük tədqi-
konsepsiya məhz lazımi dəqiqliyin çatış- qatçının şah əsəri “Qədim türklər”də, elə-
maması (yaxud çox şeyin nəzərdən cə də digər dəyərli əsərlərində ya ümum-
qaçırılması) zəminində mümkün olmuşdur. türkoloji ənənələrdən, ya dövrün siyasi-
Təbii ki, “Ümumdünya tarixi”nin bu möv- ideoloji tələblərindən, ya da müəllifin maraq
zuya həsr edilmiş qısa və müəmmalı dairəsindən irəli gələn bir sıra polemik
fəsilləri də mövcud konsepsiyanı rədd məqamlar vardır.
edə bilmir.
Həmin məqamlardan ən azı ikisini
Oxucuların diqqətinə təqdim olunan “Qədim türklər”in Azərbaycan dilinə
bu əsər faktların toplanması ilə fəlsəfi tərcüməçilərindən biri olan Vəli Həbiboğlu
dərki arasındakı zəruri orta mərhələdir. göstərmişdir:
Bu sözün həqiqi mənasında tarixdir, yəni
hadisələrin əlaqəli şəkildə və ardıcıllıqla “…Kitabda qədim türklərin V-IX əsrlərdə
öyrənilməsidir”. inkişaf tarixi öz əksini tapmışdır. Bu dövr
türk tarixinin ən maraqlı və zəngin
Fəlsəfi idrak (və ümumiləşdirmə) dövrlərindən biri olsa da, bütövlükdə türk
miqyası olmadan Tarix yoxdur. Və ona xalqlarının ən qədim dövrü haqqında heç
görə də, Lev Qumilyov haqlıdır ki, də təsəvvür yaratmır. Türklərin hələ eradan
əvvəl dövlət qurumlarının mövcudluğu,
a) tarixə heç kim kiminsə “qonşu”su Sibir və Altay çöllərində, Çin ətrafında,
kimi daxil edilə bilməz; habelə müxtəlif vaxtlarda zəfərli yürüşlər
zamanı Asiyanın və Avropanın bir çox
b) tarixdə mövcud olmuş hər hansı regionlarına geniş yayılması, məskunlaş-
etnosun bugünkü varisi var;
qoymaq lazımdır. Nəhayət, onların tarix- yox, dialektik (və ya funksional) sistemidir. 2016
lərinin və mədəniyyətlərinin müstəqil
inkişafı haqqındakı mübahisəsiz həqiqət- “Qədim türklər”in müəllifinin bütün kitab Nizami Cəfərov. Lev Qumilyovun “Passionarlığ”ı
dən təcrübi nəticələr çıxarılmalıdır. Bu boyu riayət etməyə çalışdığı çox mühüm
qədim xalqların necə yaşadıqlarını, hiss bir metodoloji prinsip isə ondan ibarətdir
etdiklərini, qələbə çaldıqlarını və məhv ki:
olduqlarını yalnız bu yolla başa düşmək
olar. İndinin, hətta gələcəyin qaynaqları “Ümumiyyətlə, xalqın tarixini istisnasız
keçmişin dərinliklərində gizlənir. Axı həm şəkildə onun əleyhdarının mövqeyindən
də qədim türklər bir çox Sovet İttifaqı öyrənmək olmaz.
xalqlarının əcdadlarıdır.
Hadisələrin real gedişi əsasında qədim
Nəhayət, bəşəriyyət tarixinin ümumi türklərin tarixini yazmaq üçün Çin salna-
qanunauyğunluqları variantları nəzərə mələrindəki bütün faktların tənqidi tarixi
alınmadan öyrənilə bilməz”. dərki tələb olunur. Bu iş bütün başqa çə-
tinliklərlə birlikdə Çin salnaməçiləri arasında
Həmin fikrinin davamı olaraq “Qədim qəbul edilmiş ifadə tərzi ilə daha da mü-
türklər”in müəllifi onu da əlavə edir ki: rəkkəbləşir. Salnamədə “müvəffəqiyyətə
nail ola bilməyib” deyilirsə, deməli, söhbət
“Tarixi prosesin dövrləşdirilməsi yalnız Çin ordusunun tamamilə darmadağın edil-
böyük yaxınlaşma zəminində mümkündür. məsindən gedir…”
Çünki əks təqdirdə, epoxalar arasındakı
fərqlər nəzərə çarpmır və tarix hadisələrin Bütün elmi-metodoloji miqyasına, tarixi
kaleydoskopu təsirini bağışlayır. Asiya mənbələrə dərindən bələdliyinə, türklərə
durğunluğu haqqındakı avropasentrist məhəbbətinə baxmayaraq, böyük tədqi-
konsepsiya məhz lazımi dəqiqliyin çatış- qatçının şah əsəri “Qədim türklər”də, elə-
maması (yaxud çox şeyin nəzərdən cə də digər dəyərli əsərlərində ya ümum-
qaçırılması) zəminində mümkün olmuşdur. türkoloji ənənələrdən, ya dövrün siyasi-
Təbii ki, “Ümumdünya tarixi”nin bu möv- ideoloji tələblərindən, ya da müəllifin maraq
zuya həsr edilmiş qısa və müəmmalı dairəsindən irəli gələn bir sıra polemik
fəsilləri də mövcud konsepsiyanı rədd məqamlar vardır.
edə bilmir.
Həmin məqamlardan ən azı ikisini
Oxucuların diqqətinə təqdim olunan “Qədim türklər”in Azərbaycan dilinə
bu əsər faktların toplanması ilə fəlsəfi tərcüməçilərindən biri olan Vəli Həbiboğlu
dərki arasındakı zəruri orta mərhələdir. göstərmişdir:
Bu sözün həqiqi mənasında tarixdir, yəni
hadisələrin əlaqəli şəkildə və ardıcıllıqla “…Kitabda qədim türklərin V-IX əsrlərdə
öyrənilməsidir”. inkişaf tarixi öz əksini tapmışdır. Bu dövr
türk tarixinin ən maraqlı və zəngin
Fəlsəfi idrak (və ümumiləşdirmə) dövrlərindən biri olsa da, bütövlükdə türk
miqyası olmadan Tarix yoxdur. Və ona xalqlarının ən qədim dövrü haqqında heç
görə də, Lev Qumilyov haqlıdır ki, də təsəvvür yaratmır. Türklərin hələ eradan
əvvəl dövlət qurumlarının mövcudluğu,
a) tarixə heç kim kiminsə “qonşu”su Sibir və Altay çöllərində, Çin ətrafında,
kimi daxil edilə bilməz; habelə müxtəlif vaxtlarda zəfərli yürüşlər
zamanı Asiyanın və Avropanın bir çox
b) tarixdə mövcud olmuş hər hansı regionlarına geniş yayılması, məskunlaş-
etnosun bugünkü varisi var;
