Page 154 - "Xəzər"

onarlıq” anlayış-ideyasıdır. Və fikrimizcə, larında, yaxud da meşəlikdə məskunlaşmış

həmin anlayış-ideyanın mübahisəliliyi özü- xalqların həyat tərzini fərqləndirməklə

nü xüsusilə onda göstərir ki, fərdin (liderin) onların yalnız sosial yox, həm də bioloji

kreativ, sözün geniş mənasında yaradıcı hadisə olduqlarını unutmağa heç zaman

fəaliyyəti etnik enerjinin bilavasitə təzahürü, imkan vermir.

nəticə etibarilə, etnosyaradan qüvvə kimi Etnosun geniş mənada təbiətə münasi-

təqdim olunur. Yaxud etnogenez prosesi bətini isə, ilk növbədə onun etnoqrafiyası

bütünlüklə sosial, siyasi münasibətlər əks etdirir. Etnoqrafiya etnosşünaslığın

sferasından təcrid edilərək biosferaya ənənəvi sahəsi olsa da, uzun müddət

daxil edilir. Halbuki çoxsaylı tarixi faktlar müxtəlif xalqların adət-ənənələrinin daha

sübut edir ki, etnogenez prosesi biosfera çox qeydə alınması ilə kifayətləndiyindən

və ya landşaftla nə qədər sıx bağlı olsa etnos nəzəriyyəsinin formalaşmasına,

da, mahiyyəti etibarilə sosial hadisədir. demək olar ki, az şey vermişdir. Halbuki

Məsələn, türk etnosunun təşəkkülü, eləcə toplanmış etnoqrafik materialın sistemli

də onun (türk etnosunun) diferensiasiyası (və müqayisəli) təhlili etnosun həm təbii

əsasında müasir türk xalqlarının (coğrafi-bioloji), həm sosial, həm də hu-

formalaşmasını, eləcə də müasir İran və manitar-kulturoloji xarakterinin qarşılıqlı
154 ya müasir Qafqaz xalqlarının meydana öyrənilməsi, beləliklə, etnos fenomeninin

2016 çıxmasını yalnız təbiət hadisəsi kimi necə mahiyyətinin aydınlaşdırılması üçün böyük

izah etmək olar?.. əhəmiyyətə malikdir.

Lakin etnocoğrafiya və ya etnobios- Bu və ya digər dilin, inkişaf səviyyə-

feranın əsaslarından biri olması heç də sindən asılı olmayaraq, təmsil etdiyi et-

Nizami Cəfərov. Lev Qumilyovun “Passionarlığ”ı şübhə doğurmur. Çünki etnosun təşəkkü- nosun təbiətini, yaxud fenomenologiyasını

lündə, yaşamasında, digər etnoslarla nə dərəcədə əks etdirdiyi məsələsinə

əlaqələrində və s. təbiət çox mühüm, bir münasibətdə mübahisələr mövcuddur.

sıra hallarda isə həlledici rola malikdir. Həmin mübahisələr belə bir populyar

Relyefin quruluşu, landşaft, iqlim, su, paradoksa əsaslanır ki, dil, bir tərəfdən,

torpağın məhsuldarlıq səviyyəsi kimi təbii- xalqın əsas fərqləndirici göstəricilərindən

bioloji amillər etnosun nəinki xarakterinə, biri, hətta səhv etmiriksə, birincisidir;

hətta taleyinə belə təsir göstərir. Və təbiət- digər tərəfdən, bütöv bir qrup insanın –

cəmiyyət münasibətlərinin elə bir zəngin kollektivin davamlı olaraq, məsələn, ingilis,

spektri mövcuddur ki, onu nəzərə almadan fransız və ya alman dilində ünsiyyət

bu və ya digər etnosun tarixini yalnız saxlaması onun ingilis, fransız və ya al-

sosial, yaxud siyasi motivlərlə izah etmək, man mənşəli olmasına dəlalət etmir.

demək olar ki, mümkün deyil. Bununla belə, fikrimizcə, dil özünün işarələr

Müəyyən mənada, etnosu özünün sisteminin bütün şərtiliyi ilə yanaşı, mənsub

mürəkkəb strukturu ilə məhz təbiət yaradır, olduğu etnosa o qədər yapışmış, onun

bununla belə unutmaq olmaz ki, etnos da xarakteri ilə o qədər motivlənmişdir ki,

təbii şəraitin imkan verdiyi miqyasda onu analitik təhlil səviyyəsində dildən etnoloji

dəyişdirməyə, yaşayış üçün daha əlverişli fenomen kimi bəhs edilməsə, etnos

vəziyyətə gətirməyə çalışır. Təbiət köçəri, nəzəriyyəsi heç cür mükəmməl ola bilməz.

yaxud oturaq etnoslar formalaşdırır; çöl Bir sıra hallarda etnosla onun üzvləri

xalqları ilə dağlarda, yaxud dəniz kənar- arasındakı ünsiyyət vasitəsinin şərtiliyinə