Page 161 - "Xəzər"
P. 161
Avrasiya superetnosu, eləcə də onun ictimai-humanitar təfəkkürün “əsarət”indən 161
ənənəvi, yumşaq desək, rəqibləri barədəki çıxarıb daha çox təbiətşünaslıq tədqiqat- 2016
avrasiyaçı təfəkkürün nə qədər doğru larının obyektinə çevirməyə cəhd etməklə
olub-olmaması barədəki məsələ, əlbəttə, müstəqil bir elm kimi inkişafı üçün geniş Nizami Cəfərov. Lev Qumilyovun “Passionarlığ”ı
çox ciddi mübahisə obyekti sayıla bilər. metodoloji imkanlar yaratdı. Və fikrimizcə,
Və fikrimizcə, bu, böyük avrasiyaçı mütə- Lev Qumilyovun bu sahədə xidməti, əsa-
fəkkirin “vəsiyyət”inin nüfuzuna və ya ke- sən, o oldu ki, həqiqəti sükunətdə, ətalətdə
çərliliyinə əhəmiyyətli təsir göstərməyə yox, irəli sürdüyü mübahisələr, mülahi-
bilməz. zələrdə axtardı. Ona görə də güman et-
mirik ki, istər dövrümüzün, istərsə də
Məsələnin qoyuluşunun qlobal tərəfləri gələcəyin hər hansı az-çox ciddi etnos-
üzərində dayanmayıb (və bunu daha şünası Lev Qumilyovun etnogenez nəzə-
səlahiyyətli mütəxəssislərin öhdəsinə bu- riyyəsinə laqeyd yanaşsın, onu ya təqdir,
raxaraq) bizim üçün aktual (və əhəmiyyətli) ya da tənqid etmədən ötüşsün.
tərəflərdən birinə –“vəsiyyət”də türk
xalqlarının taleyinə hansı prizmadan Lev Qumilyov ilk növbədə, coğrafiya
yanaşılmasına baxsaq, belə məlum olur tarixçisi olduğundan onun əsərlərində (və
ki, burada bir sıra ciddi anlaşılmazlıqlar nəticə etibarilə, məşhur nəzəriyyəsində)
vardır… Birincisi odur ki, bütöv etnik qədim dövrlərdən başlayaraq yer üzərində
hadisə olan türklər (türk xalqları) nə zühur etmiş çoxsaylı etnosların tarixi,
dərəcədə Avrasiya (Rusiya) superetno- əgər belə demək olarsa, ehtirasla (öz ter-
sunun üzvi tərkib hissəsi sayıla bilər? mini ilə ifadə etsək, passionar bir maraqla!)
İkincisi, Avrasiya (Rusiya) superetnosunun araşdırılır ki, onların içərisində ən çox
rəqibləri olan superetnosların – Çinin və diqqət yetiriləni məhz türklərdir. Və təsadüfi
ya müsəlman dünyasının “tərkibindəki” deyil ki, Lev Qumilyov həm də görkəmli
(və yüzillər boyu türk dünyasından təcrid türkoloq sayılır… Yeri gəlmişkən, onun
olunmamış) milyonlarla türklərin taleyi türk xalqlarının yaddaşından heç zaman
necə olsun? Və üçüncüsü, XX əsrin silinməyəcək böyük bir xidmətini xatırlayaq:
sonlarında öz dövlət müstəqilliyini təmin Lev Qumilyov kifayət qədər əsaslı dəlillərlə
etmiş, yaxud təmin etməkdə olan, həm rus-sovet tarixşünaslığında möhkəm yer
türk, həm də ümumən dünya məkanında tutmuş “monqol-tatar vəhşiliyi” barədəki
hərtərəfli inteqrasiyaya can atan ayrı-ayrı əsassız təsəvvürü sındırdı… Lakin onun
türk xalqları öz gələcəkləri barədə nə rus-slavyanlarla monqol-tatarların “birləşə-
düşünməlidirlər? rək” vahid superetnosa çevrilmələri –
Avrasiya etnosunu yaratmaları mülahizəsi,
“Vəsiyyət” bu suallara cavab vermir… birbaşa desək, həqiqəti ifadə etmədi.
Müasir dünya isə geniş müzakirələrin
aprobasiyasından geçməyən ideya- Türklərin mənşəyi (və bir etnos olaraq
nəzəriyyəni sxematik baxımdan nə qədər təşəkkülü) məsələsinə gəldikdə Lev Qumil-
sistemli və ya mükəmməl qurulmuş olur- yov özünün passionarlıq fərziyyəsinə daya-
sa-olsun, çətin ki, qəbul edə… naraq (daha doğrusu, həmin fərziyyəni
sübut etmək məqsədiylə) yazır:
Doğrudur, yeni nəzəriyyə bütün müba-
hisəli tərəflərilə birlikdə, etnosşünaslığı “439-cu ildə kiçik bir monqoldilli Aşina
müəyyən mənada hərəkətə gətirdi, onu köçəriləri qrupu Alaşan və Nanşan dağ
ənənəvi, yumşaq desək, rəqibləri barədəki çıxarıb daha çox təbiətşünaslıq tədqiqat- 2016
avrasiyaçı təfəkkürün nə qədər doğru larının obyektinə çevirməyə cəhd etməklə
olub-olmaması barədəki məsələ, əlbəttə, müstəqil bir elm kimi inkişafı üçün geniş Nizami Cəfərov. Lev Qumilyovun “Passionarlığ”ı
çox ciddi mübahisə obyekti sayıla bilər. metodoloji imkanlar yaratdı. Və fikrimizcə,
Və fikrimizcə, bu, böyük avrasiyaçı mütə- Lev Qumilyovun bu sahədə xidməti, əsa-
fəkkirin “vəsiyyət”inin nüfuzuna və ya ke- sən, o oldu ki, həqiqəti sükunətdə, ətalətdə
çərliliyinə əhəmiyyətli təsir göstərməyə yox, irəli sürdüyü mübahisələr, mülahi-
bilməz. zələrdə axtardı. Ona görə də güman et-
mirik ki, istər dövrümüzün, istərsə də
Məsələnin qoyuluşunun qlobal tərəfləri gələcəyin hər hansı az-çox ciddi etnos-
üzərində dayanmayıb (və bunu daha şünası Lev Qumilyovun etnogenez nəzə-
səlahiyyətli mütəxəssislərin öhdəsinə bu- riyyəsinə laqeyd yanaşsın, onu ya təqdir,
raxaraq) bizim üçün aktual (və əhəmiyyətli) ya da tənqid etmədən ötüşsün.
tərəflərdən birinə –“vəsiyyət”də türk
xalqlarının taleyinə hansı prizmadan Lev Qumilyov ilk növbədə, coğrafiya
yanaşılmasına baxsaq, belə məlum olur tarixçisi olduğundan onun əsərlərində (və
ki, burada bir sıra ciddi anlaşılmazlıqlar nəticə etibarilə, məşhur nəzəriyyəsində)
vardır… Birincisi odur ki, bütöv etnik qədim dövrlərdən başlayaraq yer üzərində
hadisə olan türklər (türk xalqları) nə zühur etmiş çoxsaylı etnosların tarixi,
dərəcədə Avrasiya (Rusiya) superetno- əgər belə demək olarsa, ehtirasla (öz ter-
sunun üzvi tərkib hissəsi sayıla bilər? mini ilə ifadə etsək, passionar bir maraqla!)
İkincisi, Avrasiya (Rusiya) superetnosunun araşdırılır ki, onların içərisində ən çox
rəqibləri olan superetnosların – Çinin və diqqət yetiriləni məhz türklərdir. Və təsadüfi
ya müsəlman dünyasının “tərkibindəki” deyil ki, Lev Qumilyov həm də görkəmli
(və yüzillər boyu türk dünyasından təcrid türkoloq sayılır… Yeri gəlmişkən, onun
olunmamış) milyonlarla türklərin taleyi türk xalqlarının yaddaşından heç zaman
necə olsun? Və üçüncüsü, XX əsrin silinməyəcək böyük bir xidmətini xatırlayaq:
sonlarında öz dövlət müstəqilliyini təmin Lev Qumilyov kifayət qədər əsaslı dəlillərlə
etmiş, yaxud təmin etməkdə olan, həm rus-sovet tarixşünaslığında möhkəm yer
türk, həm də ümumən dünya məkanında tutmuş “monqol-tatar vəhşiliyi” barədəki
hərtərəfli inteqrasiyaya can atan ayrı-ayrı əsassız təsəvvürü sındırdı… Lakin onun
türk xalqları öz gələcəkləri barədə nə rus-slavyanlarla monqol-tatarların “birləşə-
düşünməlidirlər? rək” vahid superetnosa çevrilmələri –
Avrasiya etnosunu yaratmaları mülahizəsi,
“Vəsiyyət” bu suallara cavab vermir… birbaşa desək, həqiqəti ifadə etmədi.
Müasir dünya isə geniş müzakirələrin
aprobasiyasından geçməyən ideya- Türklərin mənşəyi (və bir etnos olaraq
nəzəriyyəni sxematik baxımdan nə qədər təşəkkülü) məsələsinə gəldikdə Lev Qumil-
sistemli və ya mükəmməl qurulmuş olur- yov özünün passionarlıq fərziyyəsinə daya-
sa-olsun, çətin ki, qəbul edə… naraq (daha doğrusu, həmin fərziyyəni
sübut etmək məqsədiylə) yazır:
Doğrudur, yeni nəzəriyyə bütün müba-
hisəli tərəflərilə birlikdə, etnosşünaslığı “439-cu ildə kiçik bir monqoldilli Aşina
müəyyən mənada hərəkətə gətirdi, onu köçəriləri qrupu Alaşan və Nanşan dağ
