Page 162 - "Xəzər"

ətəklərindən şimala – monqol Altaylarına (məskən), etnoqrafiya və ya etnik-mədəni

sıxışdırıldı. Burada o, yerli türkdilli əhali vərdişlər sistemi, dünyagörüşü, dil kimi

ilə qarışdı, nəticə etibarilə, özünü “türk” çox mühüm etnoloji amillər sübut edir.

və ya “türküt” adlandıran kiçik bir xalq ya- Türklərin beş min ildən artıq ardıcıl tarixinin,

randı. VI əsrin ortalarında türklər Qara yaxud etnik varisliyinin mövcudluğu heç

dənizdən Sarı dənizə qədər, demək olar bir şübhə doğurmur. Lev Qumilyovun hər

ki, bütün Avrasiya çölünü, eləcə də hansı xalqın (etnosun) tarixində bir neçə

Amudəryaya qədər Orta Asiyanı zəbt xalq (etnos) axtarması, müxtəlif (və

etdilər. Bu, onların tarixi təşəkkül fazası müstəqil) xalqları bir-biri ilə çox asanlıqla

idi. Lakin qüdrətli, zəngin və təcavüzkar “qarışdırıb” yeni “xalq” və ya “xalqlar”

Çinlə qonşuluq bir sıra ziddiyyətlərin mey- yaratması isə onun həm nəzəriyyəsinin,

dana çıxmasına gətirib çıxardı ki, həmin həm də “vəsiyyət”inin doğruluğuna ciddi

ziddiyyətlər 630-cu ildə Şərqi Türk xa- şübhə yaradır… Ümumiyyətlə isə, türklər

qanlığının darmadağın edilərək türklərin – türk xalqları, digər xalqlar kimi, müasir

Çin imperatoruna tabe olunması ilə dünyanın üzvi tərkib hissəsidirlər. Və müasir

nəticələndi. Qərb xaqanlığı 658-ci ilə qədər dünya ilə fəal iqtisadi, ictimai-siyasi və

162 öz müstəqilliyini saxlasa da, həmin il Çin mədəni əlaqələri onların, eləcə də digər
orduları onun şərq yarısını da tutdular, xalqların min illər boyu formalaşmış etnik

2016 qərb yarısı isə müstəqil Xəzər xaqanlığını təbiəti üçün heç bir təhlükə təşkil etmir.

yaratdı. 680-ci ildə şərq türkləri Çinə qarşı

üsyan edib 750-ci ilə qədər müstəqilliklərini ***

təmin edə bildilər. Çində formalaşmış kar- Məlum olduğu kimi, Lev Qumilyovun

Nizami Cəfərov. Lev Qumilyovun “Passionarlığ”ı luk, uyğur və basmılların ittifaqı tərəfindən etnogenez nəzəriyyəsinin ən maraqlı (və

məğlub edilmələri qədim türk etnosunun populyar), eyni zamanda ən çox mübahisə

tarixi mövcudluq fazasına son qoydu. doğuran məqamı etnoloq-mütəfəkkirin

Beləliklə, o türklər ki, çöldə qırılmamışdılar, irəli sürdüyü “passionarlıq” anlayışı ilə

Mərkəzi Asiyanın xalqlar qarışığında bağlıdır ki, nəzəriyyə müəllifi bu barədə

əridilər. Yalnız Altayda gizlənmiş kiçik bir yazır: “…Elmi təhlil məqsədindən irəli

qrup relikt kimi XVII əsrə qədər mövcud gələrək biz yeni termin – passionarlıq

oldu ki, həmin dövrdə onu boyar oğlu (latınca “passio”dan) təklif edirik… Demək

Pyotr Sabanski ram etdi”. olar ki, bütün insanlarda passionarlıq

“Qədim türklər”in tarixi, Lev Qumilyova mövcuddur, ancaq fövqəladə dərəcədə

görə, nə az-nə çox, məhz bundan fərqli dozalarda. O özünü fərqli keyfiy-

ibarətdir… Və etnosşünas-türkoloqun, yətlərdə: hakimiyyətsevərlikdə, qürurda,

demək olar ki, bütün əsərlərində bu ideya şöhrətpərəstlikdə, acgözlükdə, qibtədə və

israrla təqdim (və təbliğ) edilmişdir. Halbuki s. göstərir ki, eyni rahatlıqla şücaət və

qədim türklər Altay etnosunun təbii cinayət, quruculuq və dağıdıcılıq, xeyir

diferensiasiyası nəticəsində ən geci e.ə. və şər törədir, biganəliyə isə heç bir yer

III minillikdə meydana çıxmış, eramızın I qoymur”.

minilliyinin ortalarından başlayan eyni Lev Qumilyovun fikrincə, “passionarlıq

dərəcədə təbii diferensiasiyanın məhsulu impulsu o qədər güclü olur ki, həmin

olaraq II minilliyin ortalarında müasir türk əlamətin daşıyıcıları – passionarlar öz

xalqları formalaşmışdır ki, bunu coğrafiya hərəkətlərinin nəticələrilə hesablaşmadan,