Page 236 - 2017-4

bağlı dediyim kimi, yalnız bizim ədəbi pro- lardan (kosmosdan!) aşağı baxırlar. Sos-

sesin faktı deyil, belə bir hal Rusiya ədə- realizmin (və sovet hakim ideolojinin) dəs-

bi prosesinin timsalında, görünür, digər təklədiyi və təbliğ etdiyi Stanislavski sis-

postsovet ölkələrinin ədəbi prosesi üçün teminə yalnız kəc baxmaqla, kin-küdurət

də səciyyəvidir. Bu gün məhz vulqar-so- bəsləməklə estetik bir kateqoriya kimi

sioloji münasibət nəticəsində yalnız so- köhnəlikdən uzaqlaşmaq, uzaqlaşsan da,

vet dövrü yox, bütöv XX əsr rus ədəbiy- yalnız bununla modern uğurlar əldə et-

yatının Leonov, Katayev, Fedin kimi mək mümkün deyil, çünki mənim düşüncə-
görkəmli nümayəndələri yalnız təkdirə mə görə, uzun onilliklər boyu möhtəşəm
məruz qalır, yaxud “qırmızı qraf” Aleksey rus (ümumiyyətlə, sovet) teatr məktəbi-
Tolstoy yalnız tənqid və təftiş obyektinə nin yaranmasında böyük rol oynamış bu
çevrilir, hətta Şoloxovun yazıçıların, ya- sistemin mahiyyətinə varmaq, onun yax-
xud da partiyanın qurultaylarında, Yazıçı- şısından istifadə etmək, zamanın (“Söz
lar İttifaqındakı ayrı-ayrı toplantılarda, hə- azadlığı”nın imkan verdiyi üslublar, cərə-
qiqətən də, “bolşevikcəsinə” çıxışları qa- yanlar azadlığının!) tələblərinə cavab ver-
bardılaraq, ona – XX əsr dünya ədəbiy- məyəni isə bir kənara qoymaqla uğurlu
nəticə əldə etmək olar.
236 yatının böyük romanlarından biri olan “Sa- Yetmiş illik sovet dönəmində Azərbay-
2017 kit Don” müəllifinə (bu müəlliflik artıq “Söz
azadlığı” dövründə də tam surətdə sübut can teatrı da inkişaf edibsə – bu böyük
olunmuş elmi faktdır!) qarşı hücumlar sən- inkişaf isə tamam aydın bir həqiqətdir! –
gimək bilmir. bunda Stanislavski sisteminin həlledici ro-
lu olub, çünki başqa bir yaradıcı yol, es-
Bəzən elə bir təəssürat yaranır ki, so- tetik səmt mövcud deyildi. O, başqa mə-
vet dövrü rus nəsri yalnız “Doktor Jiva- sələ ki, bu inkişaf birtərəfli olub, siyasi
qo”dan və “Ustad və Marqarita”dan iba- həyatın bir partiyalılığı kimi bir sistemli

rətdir – vəssalam! “Doktor Jivaqo”nu de- olub, ancaq olub və “Söz azadlığı”ndan
elçin. Söz azadlığı tənqidimizə nə verib? yə bilmərəm (doğrusunu deyim ki, mənə istifadə edib bu sistemlə düşmənçilik et-
görə bu roman ədəbi-bədii faktdan daha mək, ona yararsızlıq damğası vurmaq –
artıq dərəcədə Soljenitsının, yaxud Rıba- istifadə yox, sui-istifadədir.
kovun sonrakı illərdə yazılmış romanları
Dünənəcən vulqar-sosioloji münasi-
kimi, yarandığı dövrün siyasi faktıdır), bət sovet hakim ideolojisinin sevmədiyi
“Ustad və Marqarita” isə yenə də mənə Kuprin, Bunin, Belıy, Arsibaşev kimi na-
görə, bədii-estetik və fəlsəfi miqyasına sirləri, yaxud Qumilyov, Pasternak, Sve-
görə XX əsr dünya ədəbiyyatının faktıdır, tayeva, Axmatova kimi şairləri yaxına bu-
ancaq bu, o demək deyil ki, “Sakit Don” raxmaq istəmirdi, Qorki bütləşdirilirdi, Man-

kimi dahiyanə romanın üzərindən xətt delştam isə əskildilir və unutdurulurdu.

çəkmək istəyəsən (onsuz da, bu mümkün Bu gün yenə 180 dərəcə əksinə, elə hə-

deyil!). min vulqar-sosioloji münasibət Qorkini

Yaxud baxın, dünənəcən rus sovet heç edir, Mandelştamı bütləşdirir. Mən

sənətşünaslarının teatr estetikasının şah- rus ədəbi prosesi ilə bağlı bu söhbəti

lıq taxtında oturtduqları Stanislaskini bu uzatmaq istəmirəm, görürsüz, təxminən

gün taxtdan salaraq, az qala, heçə çevi- eyni mənzərədir, ancaq bu, heç vəchlə

rirlər, ən yaxşı halda isə ona çox yuxarı- təskinlik deyil.