Page 226 - 2017-4

mənada gizlədin”. İradə Musayevanın etsək, deməliyik ki, iyrənc olan Qreqoru

bəhs etdiyi Remark da, Coys da, Kafka əhatə edən mühitin obıvatel mahiyyəti,

da, təkrar edirəm, məhz “mətni mətnaltı bu mühitdəki insani hiss-həyəcanların na-

mənada gizlətməyi” bacaran sənətkarlar- qisliyidir. “1984”də isə iyrənc olan Uinsto-

dır və o gizlini aşkar edə bilməsən, nə- nun yaşadığı cəmiyyətin despotizmində

zəri-estetik məğlubiyyətə uğrayacaqsan. və qəddarlığındadır. Qreqorun düçar ol-

Tənqidçi başqa bir məqaləsində Uins- duğu faciə onun yaxınlarının timsalında

ton (Oruellin qəhrəmanı) ilə Qreqoru (Kaf- xislətin eybəcərliyini göstərmək üçün bə-
kanın bu qəhrəmanı texniki səhv olaraq dii-psixoloji bir vasitədirsə, Uinstonun fa-
Qriqor kimi yazılıb) az qala eyniləşdirir, ciəsi cəmiyyətin, siyasi quruluşun eybə-
halbuki bu qəhrəmanların bədii-psixoloji cərliyini göstərmək üçün bədii-ideoloji bir
mündəricatları da, ictimai sosial mahiy- vasitədir, çünki bu yazıçılar dünyaya, hə-
yətləri də çox fərqlidir və bu yerdə bədii yata iki müxtəlif bucaq altından baxırlar.
Həm “Dəyişmə”, həm də “1984” üçün
detallar, ştrixlər, nüanslar hər hansı bir
oxucunun, xüsusən də tənqidçinin diqqə- xas olan bir cəhət var – hər ikisinə məx-
tindən yayınırsa, yəni o, alt qata gedib sus aşkar bir qrotesk, ancaq Kafka Oruel-
lə nisbətən daha dərinə getdiyi üçün, bu
226 çata bilmirsə, yazıçı haqqında, onun qəh- qroteskin daxili bədii-fəlsəfi kütləsi tamam
2017 rəmanları haqqında təsəvvür təhrif olu- fərqlidir: Oruell deyir ki, cəmiyyət, quru-
nur. Buna görə də yazıçının fikir və luş despotizmdən, qəddarlıqdan, obra-
düşüncələri ilə surətlərin fikir və düşüncə- yenlərin riyakarlığından azad olsa, uins-
ləri bir-birinə qarışır, canlı surətin (elə hə- tonların iztirablarına son qoyula bilər, Kaf-
min Uinstonun, yaxud da Qreqorun) özü ka isə deyir, yox, çünki xislət naqisdir və
yox, güzgüdəki əksi təhlil edilir, əldə edi- uinstonların da, qreqorların da iztirabları
lən nəticə isə, dediyim kimi, orijinala yox, əbədidir. İradə Musayevanın müqayisəli
güzgüdəki soyuq və cansız əksə aid olur. təhlili bu mühüm cəhətdən kənarda apa-

elçin. Söz azadlığı tənqidimizə nə verib? Uinston Smit Oruellin “1984” romanı- rıldığı üçün xarakterlərin qeyri-dəqiq təq-
nın, Qreqor Zema isə Kafkanın “Dəyiş- dimatına və eləcə də metodoloji yanlışlı-
mə” hekayəsinin qəhrəmanıdır və “1984” ğa gətirib çıxarıb.
antiutopiya, “Dəyişmə” isə mahiyyətcə he-
Yəqin, elə bu dediklərimə – üzdən
kayədən daha çox, böyük həcmli pritça- oxumağa, mahiyyətə varmamağa görə
dır, təsadüfi deyil ki, Vladimir Nabokov bu də hörmətli tənqidçimiz ədəbiyyat məsə-
əsər haqqında yazdığı məşhur məqalə- lələrinə həsr olunmuş müsahibəsində Lev
sində onu məhz pritça adlandırır. (Ümu- Tolstoy və Bayronla birlikdə Teodor Dray-
miyyətlə, Kafkanın bütün yaradıcılığı elə zeri də “dahi” (!) yazıçı kimi təqdim edir.

bil böyük bir pritçadır!) Ancaq məsələ an- Drayzer istedadlı yazıçı idi, ancaq heç

tiutopiya qəhrəmanı ilə pritça qəhrəmanı- vəchlə Tolstoy ilə Bayronun arasında yer

nın müştərək təhlilində deyil, bu təhlilin tutacaq “dahi” deyildi və XX əsr Amerika

özünü doğruldub-doğrultmamasında, nə- ədəbiyyatında Drayzer səviyyəli onlarla

zəri-estetik səviyyəsindədir. yazıçı olub.

Kafka məktublarından birində “Dəyiş- Kapitalizmi ifşa edən (kapitalizmi ifşa

mə”ni “tamamilə iyrənc bir tarixçə” adlan- etməsinə sözümüz yox, ancaq indiki hal-

dırır və biz də onun bu fikrindən istifadə da söhbət bədiiyyatdan gedir) Drayzer