Page 9 - "Xəzər"
P. 9
yata keçirmәk istәdiyimiz dil azadlığı onun bilavasitә nәticәsidir. İnsan 9
kateqoriyalarından kәnara çıxır. Lakin bu, düşünәrkәn, tәbiәtin qanunlarından ayrıla 2015
bizә dilin tәbii sәrhәdlәrini aşmağa ixtiyar ver- bilәr, onları qәbul edә vә ya onlara tabe ola
mir. Bunun әksini düşünmәk isә mәğlubiyyәti bilәr. Onun uğuru vә nüfuzu bu asılılığa, Kamilo Xose Sela. Tәxәyyülün tәrәnnümü
әvvәlcәdәn qәbul etmәyә bәrabәrdir. kölәliyә әsaslanır. İnsan yalnız real vә
mümkün olanı düşünmür, çünki tәfәkkür
Bütün dillәrin müdafiәsi üçün iti ağılla alәmindә mәntiq imperiyasının yanında para-
düşünmәliyik vә unutmamalıyıq ki, sözlәri öz lel olaraq cәfәngiyyat sәltәnәti dә qurulur.
ruhundan ayırmaq, tәkcә әdalәtsizliyә yox, Beyin öz intriqalarını min yerә ayırıb onlardan
nizamsızlığa gәtirib çıxarır. cәfәng bir tәsәvvür yaratmaq imkanına ma-
likdir.
Dilin ayrılmaz tәrkib hissәsi olan tәfәkkür
vә azadlıq bütün növ insan fәaliyyәtlәrinin Empirizmә zidd olan azad düşüncә
sığışdığı, bir növ, ümumi bir qәlib yaradır. Bu anlayışı abstrakt tәfәkkürdә öz әksini tapır.
fәaliyyәtlәrin bәzilәri insan düşüncәsi kimi Tәxәyyül dә, azadlıq vә tәfәkkür kimi insan
sәrhәdlәrini kәşf edәn, yaxud genişlәndirәn, tәbiәtinә xas olan xüsusiyyәtdir. İnsan bunun
digәrlәri isә onu öz tәbiәtindәn ayırandır. sayәsindә, hәtta mümkün olmayanı belә,
Tәfәkkür vә azadlıq hissi hamıda bәrabәr hәqiqәtә çevirә bilir.
yaradılmışdır. Amma tәfәkkürün dә, azadlığın
da әsl mәnasını anlamaq, dәrk etmәk İnsan, düşüncәsi vasitәsiylә dünya
lazımdır. Əgәr biz şüurun tәbiәtini vә әtrafında firlanan gizli hәqiqәtlәri aşkara
mahiyyәtini aydınlaşdıra bilsәk, görәrik ki, o, çıxara bilәr. Hәmçinin öz arzu vә istәyi ilә
insan üçün “azadlıq haqqında düşünmәkdәn” fәrqli bir dünya da yaradar. Çünki tәxәyyül
ibarәtdir. Azadlığın nә dәrәcәdә real, yaxud ona bu imkanı verir. Belәliklә, hәqiqәt,
nә dәrәcәdә insan tәfәkkürü ilә әlaqәdar düşüncә, azadlıq vә tәxәyyül arasında bir
olduğunu sübut etmәk üçün bir neçә arqu- әlaqә mövcuddur. Bu isә sanki labirinti
ment irәli sürülüb. Lakin onların hamısı xatırladır.
gәrәksizliyә düçar olub.
Tәxәyyül vә elmi hәqiqәt düşüncәnin bir-
Tanınmış bir ispan filosofuna görә, birinә tamamilә zidd formaları olmaqla
azadlığın әsli vә surәti eyni mәnanı ifadә edir. yanaşı, qarşılıqlı müqayisәsi mümkün ol-
Azadlıqdan uzaq, psixologiya, biologiya, so- mayan fәrqli xüsusiyyәtlәri özündә
siologiya vә tarix kimi elmlәrin öyrәndiyi ma- cәmlәşdirir. Bunların hәr birinin özünә-
teriya ilә әl-qolu buxovlanan insan öz azadlığı mәxsus qayda vә üsulları var.
haqqında xәyali dә olsa, tamamilә obyektiv
düşüncәyә malikdir. Əgәr azad olduğumuzu Fәrziyyәlәrlә dolu şübhәli hәqiqәtlәrә
düşünsәk, tәmәli azadlıq olan bir dünya qura inanmaq әvәzinә, insanın ali mәna ifadә
bilәrik. Cәmiyyәtlәrin mürәkkәb quruluşu edәn azadlıq vә lәyaqәtinә gözübağlı bel
insan azadlığının әsas postulatını yaradır vә bağlamaq, әslindә, bu yolda bir addım
bu, әxlaq normalarını, siyasi prinsiplәri, irәlilәmәk demәkdir. Əlbәttә, bu, kifayәt deyil.
hüquqi ölçülәri azadlıq kimi aşılayır vә biz dә Bilirik ki, elm azadlıq iddialarını boğur, ona
onun әsasında dәyәrlәndirir, tәriflәyir, tәhqir qarşı çıxır.
edir, cәzalandırır vә әzab çәkirik.
Düşünürәm, әdәbiyyatın bünövrәsi iki
Bilirik ki, düşünürük. Düşünürük ona görә sütun üzәrindә qurulub. Bunun әsasında isә
ki, azadıq. Əslindә, azadlıq vә tәfәkkürü bir- әsl әdәbiyyat nümunәlәri yaratmaq olar. Bi-
biri ilә әlaqәlәndirәn insan, öz quyruğunu rincisi, ilk növbәdә, estetik sütundur. Estetik
tutmağa can atan pişiyә bәnzәyir. Azadlıq düşüncә olmadan, hәr hansı tutarlı fantaziya
tәfәkkürün әn mühüm şәrti olmaqla yanaşı, mümkün deyil. Düzgün estetik seçim öz
ardınca hәqiqi etik olanını gәtirәcәk. Etik vә
kateqoriyalarından kәnara çıxır. Lakin bu, düşünәrkәn, tәbiәtin qanunlarından ayrıla 2015
bizә dilin tәbii sәrhәdlәrini aşmağa ixtiyar ver- bilәr, onları qәbul edә vә ya onlara tabe ola
mir. Bunun әksini düşünmәk isә mәğlubiyyәti bilәr. Onun uğuru vә nüfuzu bu asılılığa, Kamilo Xose Sela. Tәxәyyülün tәrәnnümü
әvvәlcәdәn qәbul etmәyә bәrabәrdir. kölәliyә әsaslanır. İnsan yalnız real vә
mümkün olanı düşünmür, çünki tәfәkkür
Bütün dillәrin müdafiәsi üçün iti ağılla alәmindә mәntiq imperiyasının yanında para-
düşünmәliyik vә unutmamalıyıq ki, sözlәri öz lel olaraq cәfәngiyyat sәltәnәti dә qurulur.
ruhundan ayırmaq, tәkcә әdalәtsizliyә yox, Beyin öz intriqalarını min yerә ayırıb onlardan
nizamsızlığa gәtirib çıxarır. cәfәng bir tәsәvvür yaratmaq imkanına ma-
likdir.
Dilin ayrılmaz tәrkib hissәsi olan tәfәkkür
vә azadlıq bütün növ insan fәaliyyәtlәrinin Empirizmә zidd olan azad düşüncә
sığışdığı, bir növ, ümumi bir qәlib yaradır. Bu anlayışı abstrakt tәfәkkürdә öz әksini tapır.
fәaliyyәtlәrin bәzilәri insan düşüncәsi kimi Tәxәyyül dә, azadlıq vә tәfәkkür kimi insan
sәrhәdlәrini kәşf edәn, yaxud genişlәndirәn, tәbiәtinә xas olan xüsusiyyәtdir. İnsan bunun
digәrlәri isә onu öz tәbiәtindәn ayırandır. sayәsindә, hәtta mümkün olmayanı belә,
Tәfәkkür vә azadlıq hissi hamıda bәrabәr hәqiqәtә çevirә bilir.
yaradılmışdır. Amma tәfәkkürün dә, azadlığın
da әsl mәnasını anlamaq, dәrk etmәk İnsan, düşüncәsi vasitәsiylә dünya
lazımdır. Əgәr biz şüurun tәbiәtini vә әtrafında firlanan gizli hәqiqәtlәri aşkara
mahiyyәtini aydınlaşdıra bilsәk, görәrik ki, o, çıxara bilәr. Hәmçinin öz arzu vә istәyi ilә
insan üçün “azadlıq haqqında düşünmәkdәn” fәrqli bir dünya da yaradar. Çünki tәxәyyül
ibarәtdir. Azadlığın nә dәrәcәdә real, yaxud ona bu imkanı verir. Belәliklә, hәqiqәt,
nә dәrәcәdә insan tәfәkkürü ilә әlaqәdar düşüncә, azadlıq vә tәxәyyül arasında bir
olduğunu sübut etmәk üçün bir neçә arqu- әlaqә mövcuddur. Bu isә sanki labirinti
ment irәli sürülüb. Lakin onların hamısı xatırladır.
gәrәksizliyә düçar olub.
Tәxәyyül vә elmi hәqiqәt düşüncәnin bir-
Tanınmış bir ispan filosofuna görә, birinә tamamilә zidd formaları olmaqla
azadlığın әsli vә surәti eyni mәnanı ifadә edir. yanaşı, qarşılıqlı müqayisәsi mümkün ol-
Azadlıqdan uzaq, psixologiya, biologiya, so- mayan fәrqli xüsusiyyәtlәri özündә
siologiya vә tarix kimi elmlәrin öyrәndiyi ma- cәmlәşdirir. Bunların hәr birinin özünә-
teriya ilә әl-qolu buxovlanan insan öz azadlığı mәxsus qayda vә üsulları var.
haqqında xәyali dә olsa, tamamilә obyektiv
düşüncәyә malikdir. Əgәr azad olduğumuzu Fәrziyyәlәrlә dolu şübhәli hәqiqәtlәrә
düşünsәk, tәmәli azadlıq olan bir dünya qura inanmaq әvәzinә, insanın ali mәna ifadә
bilәrik. Cәmiyyәtlәrin mürәkkәb quruluşu edәn azadlıq vә lәyaqәtinә gözübağlı bel
insan azadlığının әsas postulatını yaradır vә bağlamaq, әslindә, bu yolda bir addım
bu, әxlaq normalarını, siyasi prinsiplәri, irәlilәmәk demәkdir. Əlbәttә, bu, kifayәt deyil.
hüquqi ölçülәri azadlıq kimi aşılayır vә biz dә Bilirik ki, elm azadlıq iddialarını boğur, ona
onun әsasında dәyәrlәndirir, tәriflәyir, tәhqir qarşı çıxır.
edir, cәzalandırır vә әzab çәkirik.
Düşünürәm, әdәbiyyatın bünövrәsi iki
Bilirik ki, düşünürük. Düşünürük ona görә sütun üzәrindә qurulub. Bunun әsasında isә
ki, azadıq. Əslindә, azadlıq vә tәfәkkürü bir- әsl әdәbiyyat nümunәlәri yaratmaq olar. Bi-
biri ilә әlaqәlәndirәn insan, öz quyruğunu rincisi, ilk növbәdә, estetik sütundur. Estetik
tutmağa can atan pişiyә bәnzәyir. Azadlıq düşüncә olmadan, hәr hansı tutarlı fantaziya
tәfәkkürün әn mühüm şәrti olmaqla yanaşı, mümkün deyil. Düzgün estetik seçim öz
ardınca hәqiqi etik olanını gәtirәcәk. Etik vә
