Page 7 - "Xəzər"
P. 7
vandan fәrqlәndirәn cәhәtlәr uzun illәrlә dialektikasına әsaslansa da, onun hәm- 7
öyrәnilib, tәdqiq edilib. Aristotelin “zoon poli- söhbәti Germogen Demokritin, hәmçinin, 2015
tikon” nәzәriyyәsindәn Dekartın “kartezian” Protaqorun nәzәriyyәsindәn çıxış edir. Pi-
fәlsәfәsinә kimi, insanı heyvandan faqora görә insan hәr bir şeyin ölçüsüdür: Kamilo Xose Sela. Tәxәyyülün tәrәnnümü
fәrqlәndirәn әn mühüm әlamәtlәr tәhlil vә “mövcud olanların mövcudluğunun, mövcud
tәnqid olunub. Etoloqlar fikrimә nә qәdәr olmayanların mövcudsuzluğunun”.
şübhә ilә yanaşsalar da, dilin bizi heyvanlar-
dan fәrqlәndirәn әn başlıca xüsusiyyәt Dil problemi hәr zaman Kratilin diqqәt
olduğunu qәbul edәnlәr kifayәt qәdәr çoxdur. mәrkәzindә olub. Onun Germogenlә olan di-
aloqu da mәhz bu haqdadır. Kratil adların
Biz heyvandan fәrqlәnirik. Hәtta Darvinә tәbiiliyini, yәni onların predmetlәrin tәbiәtinә
görә onlardan yaranmışıq. Dilin tәkamül uyğun gәldiyini israr edir. Predmet doğulur,
prosesinin dә mühüm bir aspekti var ki, buna yaranır, yaxud kәşf edilir. Onun adı, yarandığı
etinasız yanaşa bilmәrik. İnsan növünün filo- andan etibarәn mahiyyәti ilә uyğunluq tәşkil
genezi, sәslәri yaradan, onları müәyyәn edir.
edәn orqanları vә onlara mәna verәn beyin,
bәşәr yarandığı andan tәkamül prosesindә- Germogen isә belә hesab edir ki, adlar
dir. “Sid nәğmәlәri” dastanı, Don Kixotdan predmetlәrә insanlar tәrәfindәn tәsadüfi
Kvant nәzәriyyәsinә qәdәr heç biri, әn sadә olaraq verilir. Predmetlәr insanın qarşısında
şeylәri ilk dәfә adlandıranlarla müqayisә edilә peyda olur vә ya ona tәqdim edilir, o da ilk
bilmәz. Amma indi mәn dil tәkamülünün bu dәfә gördüyü hәmin predmetә ad verir. Pred-
mühüm vә başlıca mәnasına yox, ikinci meti tәyin edәn, ona ad verәn insan, fәrd,
dәrәcәli olsa belә, dünyәvi olmayan әdәbi yaxud bütövlükdә cәmiyyәtdir? Hәmin
әnәnәlәrә malik cәmiyyәtdә doğulanlar üçün predmetlәrin ölçüsü insan şüuru ilә bağlı de-
xüsusi әhәmiyyәt kәsb edәn mәnasına yilmi? Yalnız fiziki predmetlәr var, yoxsa hissi
toxunacağam. predmetlәr dә mövcuddur? Xatırladım ki, Vik-
tor Henrinin mәşhur aporiyasına görә, insan
Diamond kimi mәşhur etnolinqvistlәrә predmetlәrә ad verir, dili dәyişә bilir, amma
görә, bütün dillәrin tәkamül tarixi sadә istәdiyi kimi dәyişmәk iqtidarında olmur.
cümlәlәrin qurulması ilә başlayır vә zaman
keçdikcә, hәm sintaksis, hәm dә semantik Platon predmetlәrә verilәn adların
mәzmun baxımından mürәkkәblәşәn mәr- hәqiqiliyindәn danışarkәn, üstüörtülü olsa da,
hәlәyә qәdәr davam edir. Sadәdәn mürәk- Kratilin mövqeyinә haqq qazandırır. Yәni
kәbә doğru bu irәlilәyiş zamanı ünsiyyәt üçün adlar predmetlәrә insanlar tәrәfindәn tәhrif
öncә әn ağır yük feillәrin üzәrinә düşür. Daha olunaraq yox, birbaşa predmetin mahiyyәtinә
sonra isim, sifәt, zәrf әlavә olunur vә uyğun verilmәlidir.
cümlәnin hәcmi artır. Əgәr bu nәzәriyyә
doğrudursa, ilk sözün, zәrurәtdәn irәli Horatsinin mәşhur әsәri “Pizonlara
gәlәrәk, feilin әmr formasında yarandığını mәktub”da adlandırılan “Poeziya elmi”ndә
düşünә bilәrik. Əmr forması ünsiyyәt zamanı yazılır ki, әgәr dili tәyin edәn, onun qayda-
böyük rol oynayır vә ondan istifadә edәrkәn, qanunlarını müәyyәnlәşdirәn insan istәsә,
çox ehtiyatlı olmağı tәlәb edir. Düzgün istifadә etmәdiyimiz sözlәr yenidәn dilimizә
istifadә edilmәdikdә isә bu, arzuolunmaz qayıdar, işlәtdiklәrimiz isә öz qüvvәsini itirәr.
nәticәlәrә gәtirib çıxara bilir. Əmr icra Horatsi bildirir ki, dildәn istifadә etmәk –
edilmәzsә, heç bir mәna kәsb etmir. düzgün yazmaq vә danışmaq üçün hansısa
linqvistik normaların işlәdilmәsi demәkdir.
Platonun “Kratil” adı verdiyi fәlsәfi dialo- Dilә әlavә qaydalar tәtbiq etmәyin heç bir
qunun baş personajı Kratil Heraklitin faydası yoxdur.
Horatsi qismәn dә olsa, haqlıdır, inkar
edә bilmәrik. Amma onun fikrinin mәntiqsiz
öyrәnilib, tәdqiq edilib. Aristotelin “zoon poli- söhbәti Germogen Demokritin, hәmçinin, 2015
tikon” nәzәriyyәsindәn Dekartın “kartezian” Protaqorun nәzәriyyәsindәn çıxış edir. Pi-
fәlsәfәsinә kimi, insanı heyvandan faqora görә insan hәr bir şeyin ölçüsüdür: Kamilo Xose Sela. Tәxәyyülün tәrәnnümü
fәrqlәndirәn әn mühüm әlamәtlәr tәhlil vә “mövcud olanların mövcudluğunun, mövcud
tәnqid olunub. Etoloqlar fikrimә nә qәdәr olmayanların mövcudsuzluğunun”.
şübhә ilә yanaşsalar da, dilin bizi heyvanlar-
dan fәrqlәndirәn әn başlıca xüsusiyyәt Dil problemi hәr zaman Kratilin diqqәt
olduğunu qәbul edәnlәr kifayәt qәdәr çoxdur. mәrkәzindә olub. Onun Germogenlә olan di-
aloqu da mәhz bu haqdadır. Kratil adların
Biz heyvandan fәrqlәnirik. Hәtta Darvinә tәbiiliyini, yәni onların predmetlәrin tәbiәtinә
görә onlardan yaranmışıq. Dilin tәkamül uyğun gәldiyini israr edir. Predmet doğulur,
prosesinin dә mühüm bir aspekti var ki, buna yaranır, yaxud kәşf edilir. Onun adı, yarandığı
etinasız yanaşa bilmәrik. İnsan növünün filo- andan etibarәn mahiyyәti ilә uyğunluq tәşkil
genezi, sәslәri yaradan, onları müәyyәn edir.
edәn orqanları vә onlara mәna verәn beyin,
bәşәr yarandığı andan tәkamül prosesindә- Germogen isә belә hesab edir ki, adlar
dir. “Sid nәğmәlәri” dastanı, Don Kixotdan predmetlәrә insanlar tәrәfindәn tәsadüfi
Kvant nәzәriyyәsinә qәdәr heç biri, әn sadә olaraq verilir. Predmetlәr insanın qarşısında
şeylәri ilk dәfә adlandıranlarla müqayisә edilә peyda olur vә ya ona tәqdim edilir, o da ilk
bilmәz. Amma indi mәn dil tәkamülünün bu dәfә gördüyü hәmin predmetә ad verir. Pred-
mühüm vә başlıca mәnasına yox, ikinci meti tәyin edәn, ona ad verәn insan, fәrd,
dәrәcәli olsa belә, dünyәvi olmayan әdәbi yaxud bütövlükdә cәmiyyәtdir? Hәmin
әnәnәlәrә malik cәmiyyәtdә doğulanlar üçün predmetlәrin ölçüsü insan şüuru ilә bağlı de-
xüsusi әhәmiyyәt kәsb edәn mәnasına yilmi? Yalnız fiziki predmetlәr var, yoxsa hissi
toxunacağam. predmetlәr dә mövcuddur? Xatırladım ki, Vik-
tor Henrinin mәşhur aporiyasına görә, insan
Diamond kimi mәşhur etnolinqvistlәrә predmetlәrә ad verir, dili dәyişә bilir, amma
görә, bütün dillәrin tәkamül tarixi sadә istәdiyi kimi dәyişmәk iqtidarında olmur.
cümlәlәrin qurulması ilә başlayır vә zaman
keçdikcә, hәm sintaksis, hәm dә semantik Platon predmetlәrә verilәn adların
mәzmun baxımından mürәkkәblәşәn mәr- hәqiqiliyindәn danışarkәn, üstüörtülü olsa da,
hәlәyә qәdәr davam edir. Sadәdәn mürәk- Kratilin mövqeyinә haqq qazandırır. Yәni
kәbә doğru bu irәlilәyiş zamanı ünsiyyәt üçün adlar predmetlәrә insanlar tәrәfindәn tәhrif
öncә әn ağır yük feillәrin üzәrinә düşür. Daha olunaraq yox, birbaşa predmetin mahiyyәtinә
sonra isim, sifәt, zәrf әlavә olunur vә uyğun verilmәlidir.
cümlәnin hәcmi artır. Əgәr bu nәzәriyyә
doğrudursa, ilk sözün, zәrurәtdәn irәli Horatsinin mәşhur әsәri “Pizonlara
gәlәrәk, feilin әmr formasında yarandığını mәktub”da adlandırılan “Poeziya elmi”ndә
düşünә bilәrik. Əmr forması ünsiyyәt zamanı yazılır ki, әgәr dili tәyin edәn, onun qayda-
böyük rol oynayır vә ondan istifadә edәrkәn, qanunlarını müәyyәnlәşdirәn insan istәsә,
çox ehtiyatlı olmağı tәlәb edir. Düzgün istifadә etmәdiyimiz sözlәr yenidәn dilimizә
istifadә edilmәdikdә isә bu, arzuolunmaz qayıdar, işlәtdiklәrimiz isә öz qüvvәsini itirәr.
nәticәlәrә gәtirib çıxara bilir. Əmr icra Horatsi bildirir ki, dildәn istifadә etmәk –
edilmәzsә, heç bir mәna kәsb etmir. düzgün yazmaq vә danışmaq üçün hansısa
linqvistik normaların işlәdilmәsi demәkdir.
Platonun “Kratil” adı verdiyi fәlsәfi dialo- Dilә әlavә qaydalar tәtbiq etmәyin heç bir
qunun baş personajı Kratil Heraklitin faydası yoxdur.
Horatsi qismәn dә olsa, haqlıdır, inkar
edә bilmәrik. Amma onun fikrinin mәntiqsiz
