Page 248 - "Xəzər"
P. 248
“Absurd teatr” nəinki sosrealizm ideologi‐ hələ ki, belə hadisə olmayıb və sənətdə “avan‐
yası, hətta Qərb ictimai fikrinin bir sıra nüma‐ qard” anlayışı da istisna deyil.
yəndələri belə “anti‐teatr” hesab edirdi (və edir!) Sənət və o cümlədən də ədəbiyyat geniş
və bu teatrı ortaya çıxaran, nüfuz qazandıran iki magistral yolla irəliləyərək əsrləri adlayır və bu
ən məşhur pyes – “Keçəl müğənni qız” və Bek‐ irəliləyiş daima bədii‐estetik axtarışlarla müşa‐
ketin “Qodonu gözləyərkən” əsərləri də “anti‐ yiət olunub, yeni cığırlar salınıb, bu cığırların
sənət” kimi qiymətləndirilirdi. Ancaq çox qısa hansısa özünü doğrultmayaraq davamını tap‐
zamanda məlum oldu ki, “Absurd teatr” “anti‐ mayıb, unudulub, hansısa, əksinə, inkişaf edə‐
teatr”, bu teatrda tamaşaya qoyulan pyeslər isə rək yola çevrilib (magistrala yox, məhz yola,
“anti‐sənət” deyil, söhbət teatr da daxil olmaq‐ çünki magistral çoxsaylı deyil, yeganədir!) – “Ab‐
la məhz sənətin axtarışlarından, hətta (bəlkə surd teatr” da o geniş magistraldan çıxmış cı‐
də?) dövrün, zamanın doğurduğu estetik sifariş‐ ğırlardan biridir.
dən gedir. Bu baxımdan XIX əsrin sonları, xüsusən XX
“Qəribə” olanı başqa bir məsələdir. əsrin əvvəllərində avanqard sənətin – ədəbiy‐
“Absurd teatr” XX əsrin ortalarında – müha‐ yatda da, rəngkarlıqda, musiqidə, teatrda, bir
ribədən iki‐üç il sonra, 1940‐cı illərin axırları, az sonralar kinoda da – axtarışları elə bil bir pik
50‐nin əvvəlləri – Paris ədəbi mühitində (Sartr, həddə çatıb və uzağa getməyək, elə rus avan‐
248 Kamyu, Rene Kler, Jan Kokto, de Bovuar, J.Jene) qardı – futurizmi, kubizmi, konstruktivizmi, sup‐
2017 meydana çıxdı, bu teatrın bədii‐estetik prinsip‐ rematizmi və s. xatırlayaq, Kandinski, Maya‐
lərini məhz Paris ədəbi mühiti müəyyənləşdirdi kovski, Maleviç, Şaqal, Xlebnikov və b. imzaları
və bugünün özündə də – “Absurd teatr” tama‐ yada salaq. Eyni proses haradasa az, yaxud ha‐
şalarının coğrafi ünvanının geniş əhatə dairəsi‐ radasa daha zəngin bir mündəricatla Qərbdə də
nə, dramaturqların təmsil etdiyi ölkələrin müxtə‐ hərəkətdə idi və “Absurd teatr”ın yaranmasında
lifliyinə baxmayaraq, hərdən ümumiləşdirilmiş coğrafi sərhəd tanımayan avanqardın təsiri gün
“fransız absurd teatr” ifadəsinə rast gəlirik. işığı kimi aydın bir məsələdir. Hətta XX əsr rea‐
Heminquey Paris haqqında məşhur kitabı‐ list dramaturgiyasının, misal üçün, Pirandello
Ejen İonesko. Mənəvi faciənin ifadəsi nın adını “Həmişə mənimlə olan bayram” ad‐ kimi nümayəndəsinin – novator nümayəndəsi‐
landırmışdı və həyat mənasızlığının, yeknəsəqli‐ nin! – “Absurd teatr”ın təşəkkülündə oynadığı
yinin bədii ifadəsi olan “Absurd teatr”a mənsub rolu əyani şəkildə görmək üçün onun pyeslərini
pyesləri oxuyarkən həmişə məndə elə bir təəssü‐ oxumaq kifayətdir (yeri düşmüşkən deyim ki,
rat yaranır ki, bu teatr kədərinə, acısına, qüssə‐ həmin gənclik çağlarımda Pirandellonun “Ax‐
sinə baxmayaraq, məhz həmin “Paris bayramı”‐ maq” adlı maraqlı bir pyesini tərcümə etmiş‐
nın aurası altında yaranıb, öz estetik enerjisini dim).
həmin auradan alıb və qəribəsi də elə bu təzad‐ İonesko “Absurd teatrın gələcəyi varmı?”
dır. Yəqin, burası da maraqlıdır ki, bu teatrın adlı essesində, hətta Şekspiri bu teatrın “böyük
əsasını qoyan və əsas dramaturqları olan bu iki sələfi” hesab edir və Şekspir qəhrəmanının dedi‐
yazıçının heç biri milliyyətcə fransız deyil – Ejen yi bu məşhur sözləri yada salır: “Dünya bir idio‐
İonesko rumın, Samuel Bekket isə ingilis dili ilə tun danışdığı və düşüncədən, hansısa mənadan
bərabər, fransızca da yazan irlanddır. tamam məhrum olan, başdan‐başa hay‐küydən
Ancaq “Paris aurası”, əlbəttə, o demək deyil və qeyzdən ibarət bir tarixdir”.
ki, o auranın altında yaranmış “Absurd teatr” Doğrudan da, Şekspir qəhrəmanının dünya‐
ümumdünya miqyaslı sənət axtarışlarından kə‐ ya (həyata, yaşayışa) belə bir münasibəti elə
narda, bədii‐estetik bünövrəsi olmadan öz‐özünə “Absurd teatr”ın məramıdır və yəqin, bu da simp‐
yetişərək peyda olub – bəşəri sənətin tarixində, tomatik bir göstəricidir ki, İonesko həmin məqa‐
yası, hətta Qərb ictimai fikrinin bir sıra nüma‐ qard” anlayışı da istisna deyil.
yəndələri belə “anti‐teatr” hesab edirdi (və edir!) Sənət və o cümlədən də ədəbiyyat geniş
və bu teatrı ortaya çıxaran, nüfuz qazandıran iki magistral yolla irəliləyərək əsrləri adlayır və bu
ən məşhur pyes – “Keçəl müğənni qız” və Bek‐ irəliləyiş daima bədii‐estetik axtarışlarla müşa‐
ketin “Qodonu gözləyərkən” əsərləri də “anti‐ yiət olunub, yeni cığırlar salınıb, bu cığırların
sənət” kimi qiymətləndirilirdi. Ancaq çox qısa hansısa özünü doğrultmayaraq davamını tap‐
zamanda məlum oldu ki, “Absurd teatr” “anti‐ mayıb, unudulub, hansısa, əksinə, inkişaf edə‐
teatr”, bu teatrda tamaşaya qoyulan pyeslər isə rək yola çevrilib (magistrala yox, məhz yola,
“anti‐sənət” deyil, söhbət teatr da daxil olmaq‐ çünki magistral çoxsaylı deyil, yeganədir!) – “Ab‐
la məhz sənətin axtarışlarından, hətta (bəlkə surd teatr” da o geniş magistraldan çıxmış cı‐
də?) dövrün, zamanın doğurduğu estetik sifariş‐ ğırlardan biridir.
dən gedir. Bu baxımdan XIX əsrin sonları, xüsusən XX
“Qəribə” olanı başqa bir məsələdir. əsrin əvvəllərində avanqard sənətin – ədəbiy‐
“Absurd teatr” XX əsrin ortalarında – müha‐ yatda da, rəngkarlıqda, musiqidə, teatrda, bir
ribədən iki‐üç il sonra, 1940‐cı illərin axırları, az sonralar kinoda da – axtarışları elə bil bir pik
50‐nin əvvəlləri – Paris ədəbi mühitində (Sartr, həddə çatıb və uzağa getməyək, elə rus avan‐
248 Kamyu, Rene Kler, Jan Kokto, de Bovuar, J.Jene) qardı – futurizmi, kubizmi, konstruktivizmi, sup‐
2017 meydana çıxdı, bu teatrın bədii‐estetik prinsip‐ rematizmi və s. xatırlayaq, Kandinski, Maya‐
lərini məhz Paris ədəbi mühiti müəyyənləşdirdi kovski, Maleviç, Şaqal, Xlebnikov və b. imzaları
və bugünün özündə də – “Absurd teatr” tama‐ yada salaq. Eyni proses haradasa az, yaxud ha‐
şalarının coğrafi ünvanının geniş əhatə dairəsi‐ radasa daha zəngin bir mündəricatla Qərbdə də
nə, dramaturqların təmsil etdiyi ölkələrin müxtə‐ hərəkətdə idi və “Absurd teatr”ın yaranmasında
lifliyinə baxmayaraq, hərdən ümumiləşdirilmiş coğrafi sərhəd tanımayan avanqardın təsiri gün
“fransız absurd teatr” ifadəsinə rast gəlirik. işığı kimi aydın bir məsələdir. Hətta XX əsr rea‐
Heminquey Paris haqqında məşhur kitabı‐ list dramaturgiyasının, misal üçün, Pirandello
Ejen İonesko. Mənəvi faciənin ifadəsi nın adını “Həmişə mənimlə olan bayram” ad‐ kimi nümayəndəsinin – novator nümayəndəsi‐
landırmışdı və həyat mənasızlığının, yeknəsəqli‐ nin! – “Absurd teatr”ın təşəkkülündə oynadığı
yinin bədii ifadəsi olan “Absurd teatr”a mənsub rolu əyani şəkildə görmək üçün onun pyeslərini
pyesləri oxuyarkən həmişə məndə elə bir təəssü‐ oxumaq kifayətdir (yeri düşmüşkən deyim ki,
rat yaranır ki, bu teatr kədərinə, acısına, qüssə‐ həmin gənclik çağlarımda Pirandellonun “Ax‐
sinə baxmayaraq, məhz həmin “Paris bayramı”‐ maq” adlı maraqlı bir pyesini tərcümə etmiş‐
nın aurası altında yaranıb, öz estetik enerjisini dim).
həmin auradan alıb və qəribəsi də elə bu təzad‐ İonesko “Absurd teatrın gələcəyi varmı?”
dır. Yəqin, burası da maraqlıdır ki, bu teatrın adlı essesində, hətta Şekspiri bu teatrın “böyük
əsasını qoyan və əsas dramaturqları olan bu iki sələfi” hesab edir və Şekspir qəhrəmanının dedi‐
yazıçının heç biri milliyyətcə fransız deyil – Ejen yi bu məşhur sözləri yada salır: “Dünya bir idio‐
İonesko rumın, Samuel Bekket isə ingilis dili ilə tun danışdığı və düşüncədən, hansısa mənadan
bərabər, fransızca da yazan irlanddır. tamam məhrum olan, başdan‐başa hay‐küydən
Ancaq “Paris aurası”, əlbəttə, o demək deyil və qeyzdən ibarət bir tarixdir”.
ki, o auranın altında yaranmış “Absurd teatr” Doğrudan da, Şekspir qəhrəmanının dünya‐
ümumdünya miqyaslı sənət axtarışlarından kə‐ ya (həyata, yaşayışa) belə bir münasibəti elə
narda, bədii‐estetik bünövrəsi olmadan öz‐özünə “Absurd teatr”ın məramıdır və yəqin, bu da simp‐
yetişərək peyda olub – bəşəri sənətin tarixində, tomatik bir göstəricidir ki, İonesko həmin məqa‐
